Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның эгелээшкини болгаш даалгазы-биле Тывада «Хөмүр-даш продукциязы» деп күрүнениң информастыг системазын (КИС) тургускан.
Ол дугайында Тыва Республиканың Регионну башкарар төвүнге (ЦУР) сентябрь 5-те ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыды Эдуард Куулар тодаргай интервьюну берген турган. Ооң түңнели-биле «Шын» солун сентябрь 6-да үндүрүлгезинде үнген чүүлдер-биле чон аразынга делгереңгей тайылбыр ажылын эгелээн.
Дараазында хүн, сентябрь 6-да, база-ла Регионну башкарар төпке Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг чоннуң айтырыгларынга дорт эфирге харыылаан. Оларның аразынга «Хөмүр-даш» КИС дугайында айтырыгны база көдүрген, республиканың удуртукчузу аңаа тодаргай харыыны берген.
Кандыг-даа чаа чүүлдү амыдыралга боттандырып эгелей бээрге, билдинмес чүүлдер эвээш эвес болур болгай. Ол «Хөмүр-даш продукциязы» КИС-ке база хамааржыр. Ынчангаш ол дугайында тайылбыр ажылын «Шын» солун ам-даа уламчылаар, ол дугайында Тываның чонунуң хөй кезииниң одаар чүүлү хөмүр-дашты чонга чиигелделиг өртек-биле садарын чурумчудар сорулгалыг чаа КИС дугайында хөмүр-даш хереглекчилериниң, номчукчуларның санал- оналын база чырыдар.
«Хөмүр-даш продукциязы» деп күрүнениң информастыг системазын тургусканы – амгы үениң негелдези. Ажыл-амыдыралдың бүгү талаларын чурагайжыдып бар чыдар болгай бис» – деп, Владислав Ховалыг чугаалаан.
Ам бо хүнде Тываның одаар чүүл хереглекчилерин хөмүр-даш-биле Тываның даг-руда компаниязынга (ТДРК) хамааржыр Каа-Хемниң болгаш Чадаананың хөмүр-даш уургайлары хандырып турар.
ЕВРАЗ корпорациязынга хамааржыр Межегей хөмүр-даш уургайының хөмүрү чүгле металлургияга ажыглаарынга тааржыр болганда, ону Саян артынче садып-саарып чорудуп турар.
Баятан Руслан Байсаровка хамаарышкан Тываның үлетпүр-энергетика корпорациязы (ТҮЭК) Элегес уургайының хөмүрүн казып эгелей бергеш, Тываже демир-орук тудуун соңгаарлаткан чылдагаан-биле каш чыл бурунгаар ону соксаткан. Элегестиң хөмүр-дажы Тываның хереглекчилеринге (чонга-даа, одалга төптеринге-даа) тааржыр турбуже, ТҮЭК Элегест уургайының ажылын соксатканы Тывага кол одаар чүүл – хөмүр-даш хандырылгазынга чижилгени чок кылган.
Хөмүр-дашты садып-саарар өртээн тургузарынга чижилгени тургузуп турган Элегес уургайы ажылдавайн баарга, ТДРК кезек үеде одаар чүүл өртээн кайы хамаанчокка өстүрүп эгелээн деп болур. 2021 чылдың апрель айда РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң чарлыы-биле Тыва Республиканы Владислав Ховалыг удуртуп-баштап эгелээн соонда ону соксаткан.
Тываның чаа чазаа ажылдай берген соонда, Владислав Ховалыг ТР-ниң Тарифтер албанының удуртукчузунга амгы одалга болгаш энергетика сайыды Эдуард Кууларны томуйлааш, аңаа Каа-Хем биле Чадаана уургайларындан ТДРК-ның садып-саарып турар хөмүр-даш өртээн шын тургусканын хынаарын дааскан турган. Ол хыналданың түңнели-биле Тываның даг-руда компаниязы (ТДРК) чылда 200-тен 300 сая рубль чедир орулгалыг ажылдап келгени илерээн.
Планныг экономикалыг совет үеден бээр, эрткен чүс чылдың 90 чылдарында-даа, амгы чүс чылдың 2021 чылга чедир «Каа-Хемниң хөмүр-даш уургайы» күрүне бүдүрүлгези-даа, ол буурап дүшкен соонда ону хуужудуп алган Кипр деп күрүнеде бүрүткеткен «Вукелидж лимитед» компаниязы-даа өртек-үне тургузуп, хынаар күрүне органнарын ТДРК-ның саң-хөөзүнче шуут чагдатпайн келген.
«Тываның даг-руда компаниязы» КХЭ-ниң тургузукчузу Кипрде «Вукелич лимитед» компаниязы деп ажык дөстерден көстүп турар. А «Вукелич лимитедтиң» тургузукчулары болгаш ээлери кымнарыл деп айтырыгга амдыызында барымдаалыг документилерге үндезилээн харыы чок болуп турар…
Тываның даг-руда компаниязы чүс-чүс сая рубль орулгалыг ажылдап келгенин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле ТР-ниң Тарифтер албаны (Куулар Э.А.) илередип, хынап, санап үндүрүп келген соонда, ТДРК хөмүр-даш өртээн күзээни-биле тургузары соксаан, ону күрүне талазындан Тыва Республиканың Чазаа өйлеп, хынап турар апарган. Ол бир-ле дугаарында чонга садып-саарар хөмүр-даш өртээнге хамааржыр.
Хөмүр-даш өртээн өстүрерин Тываның чазаа чаңгыс талалап шеглетпээн, бүдүрүлгениң сайзыралынга дүүштүр инвестиция программазын деткип, ТДРК немелде орулгалар ажылдап алырынга база дузалажып турар. «Шын» солун ол дугайында мооң мурнунда бижип турган-даа болза, дараазында ону уламчылап чырыдар.
Тываның Чазаа ТДРК-ның чонга садып-саарып турар хөмүр-даш өртээн чиигелделиг кылдыр тургусканы чонга дыка улуг дуза болган.
Ам бо хүнде ТДРК-ның чиңгине директору В.М. Куликовтуң 2022 чылдың декабрь 23-те ат салганы 490 дугаар дужаалы ёзугаар шупту одаар-чүүл хереглекчилеринге хөмүр-даш өртээ 1 тоннаның 3523 рубль болуп турар.
А Тываның Чазаа ТДРК-ның чонга садар хөмүр-даш өртээн 1 тоннаның 2619 рубль хемчээлге, чиигелделиг кылдыр тургускан. Ол дээрге Каа-Хем биле Чадаана уургайларындан садып үндүрер өртек болур. Аңаа одаар чүүлдү хереглекчиге чедирер өртек немежири билдингир. Ол өртектер Тывада кожууннар аайы-биле аңгы-аңгы. Кожууннарга, сумуларга хамаарыштыр кызыгаарлаан өртектерни ТР-ниң 2022 чылдың декабрь 30-де хүлээп алган 879 дугаар доктаалы-биле тургускан.
Экономиканың кандыг-даа адырынга аңгы-аңгы өртектер тургустунуп кээрге, ону ажыглап, немелде орулга ажылдап алырын кызыдар организациялар-даа, хууда кижилер-даа турар.
Ам бо хүннерде, ажыл-амыдыралдың бүгү талалары чурагайжыдылгаже шилчип турда, Тывада хөмүр-дашты садып-саарар система эрткен чүс чылда ышкаш хевээр арткан турган. Ону ажыглап, тывынгыр-тудунгур кезек чаңгыс чер чурттугларывыс немелде элээн хөй орулга ажылдап алыр аргазын тыва берген турган. Ол дээрге Каа-Хем биле Чадаана уургайларындан чонга тургускан чиигелделиг өртек-биле хөмүр-дашты мөөңнеп садып алгаш, ону улаштыр оон улуг өртекке садып турганы чажыт эвес.
Оларны, чамдык улустуң чугаалап турары-биле, чазый-чилби дээри база шын эвес деп бодаар мен. Ынчангаш тургустунуп келген эптиг байдалды ажыглап өөрени берген тывынгыр-тудунгур чаңгыс чер чурттугларывыс дигеним ужуру-даа ында.
Ынчалза-даа олар чонга көрдүнген чиигелделиг өртек-биле хөмүр-дашты мөөңү-биле садып алгаш, улуг өртек-биле садып турарын кым-даа деткивес. Олар одалга сезону эгелээр бети күзүн-даа, кыш дүжүп, сооп келгенде-даа Каа-Хем биле Чадаана уургайларынга оочур тургузуп турарын база чон билир.
Күрүне органнарының одаар чүүл садып алыр тендер-садыглажыышкынынга киржип, аңаа чиик өртек адааш, чөптүг эвес ойнап ап турар сайгарлыкчылар барын база Тыва Республиканың прокурору Сергей Дябкин август эгезинде Чазакка болган хуралга чугаалап турган.
«Хөмүр-даш продукциязы» КИС-ти ажылдап кылган «Информастыг системалар болгаш сервистер» деп Новосибирскиден компания ол хуралга ону таныштырып турган. Аңаа Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгдан эгелээш, шупту чергениң чазак-чагырга удуртукчулары киришкен. Тывада Федералдыг органнарның удуртукчулары база ол хуралга идепкейлиг киришкен, «Хөмүр-даш продукциязы» КИС-ти ажыглалче киирерин деткээн.
«Хөмүр-даш продукциязы» КИС-ти ажыглалче кииргени-биле Тываның кайы-даа булуңунда хөмүр-даш-биле одаар оран-сава учетта алдынган, ам чиигелделиг өртектиг хөмүр-дашты чүгле ол система таварыштыр адрестиг кылдыр садып ап болур апарган. Өреге бүрүзү одалга сезонунда чүү хире хөмүр-даш одаарын, чурттап орар оран-савазының шөлүнүң хемчээлин барымдаалап, тургускан болуп турар.
Тываның Чазааның 2014 чылдың июнь 5-те хүлээп алганы 258 дугаар доктаалы-биле 1 дөрбелчин метр чурттаар оран-сава шөлүнге хамаарыштыр 119 килограмм хөмүр-даш негеттинер кылдыр бадылаан. Ынчангаш чиигелделиг өртек-биле кайы хире хөмүр-даш садып ап болурун өг-бүле бүрүзү боттары-даа санап үндүрүп ап болур. «Хөмүр-даш продукциязы» КИС-че кирип, аңаа бүрүткедип алыр болза, ол сан-чурагай оон көстүп кээр.
Кайы-бир хереглекчи чиик өртек-биле садып алыр хөмүр-дажын, чижээ уургайлардан дорт хары угда нормазын ёзугаар садып алыр болза, ол КИС-те коштунган шупту одаар-чүүл складтарында көстүп турар болур. Ынчангаш өске черден катап чиик өртек-биле садып алыры болдунмас.
«Хөмүр-даш продукциязы» КИС-ти ажыглалга кииргени-биле уургайлардан чиик өртек-биле хөмүр-даш садып алгаш, ону улуг өртек-биле садар чорук соксаар ужурлуг.
Чунар-бажың, гараж одап турганы азы бажың-балгадын эки чылыглап албааны-биле чиик өртек-биле садып алганы хөмүр-дажы кыш ажып алырынга четпейн баар болза, одаар чүүлдү ниити өртек-биле Каа-Хем биле Чадаана уургайларындан, кожууннарда, хоорайларда одаар чүүл складтарындан садып алырын кым-даа кызыгаарлавайн турар.
«Хөмүр-даш продукциязы» КИС-ти тургузарын үе негеп келгенин Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның онзалап демдеглээни кончуг шын.
Мерген КЫРГЫС.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
«Шын» №68 2023 чылдың сентябрь 13
