Черлиг-оол КУУЛАР,
Тываның улустуң чогаалчызы.
1961 чылда Кызылдың башкы институдунга өөренип турувуста, тыва литератураны баштай Степан Агбаанович Сарыг-оол бир ай хире башкылады. Арын-шырайы көжүп-шимчээн, карактарын имирээрти ажыдып-хаап хүлүмзүрээн, аксын чапылаткан – дыка хөктүг, каттырынчыг кижи болду.
Ооң соонда үр-даа болбаанда Ю.Кюнзегеш чогаалчы башкылап келди. Ол көңгүс өске, шала оожум, сөс бүрүзүн бодамчалыг чугаалаар, бир янзы кижи болду.
– Мен силерге өскүс кас болуп алгаш келдим – деп, кичээлди эгеледи. Чаңгыс ол домак меңээ, чартык өскүс кижиге дыка дээштиг болган.
“Силерге башкы болуп келдим” дээриниң орнунга чогаалчы кижи биске бээр кичээли, кас дугайында легенда дег, уттундурбас болзун дээш, ойзу-кызы чугаалап кааны ол болган.
Ооң сөөлүнде, 18 чыл эрткенде, башкывыстың “Кижиниң изи” деп шүлүүнүң ному үнүп келген. Ында “Өскүс кастың аялгазы” деп шүлүү бар болду.
...Караамга сээң дүүрээн арның
көстүп келди,
Харда баскан изиң мени
кый дей берди.
Хөөндүккен сеткилимде
игил тыртты,
Өлген эжин каап чадап, ажыын ажып,
Хөлүн, шыгын дээскинген
өскүс кастың
Өрээл долган кээргенчиг
үнүн дыңнап,
Хөгжүм-биле сени дилеп
чоруп бердим.
Өскүс кастың аялгазы
хылды-даа эвес,
Өкпе, чүрээм үзүп каа дег
кыңгырай-дыр.
Игилге ойнаар мындыг улустуң бо бичии хөгжүм чогаалы шаандан тура сөс чокка чурттап чораанын сезен хар чоокшулаан ирейден мен база дыңнаан мен. Ында кээргелдиң үннери, шынап-ла, кижиниң баарының көъгү сөктү берги дег.
Юрий Шойдакович дайын-чаага удур болгаш, бойдус камгалалын күштелдирер талазы-биле шаандан тура эң делгем, чидиг философчу хөөннүг чогаалчы чораан.
Шөлээн, сериин тайга чурттуг –
Чөөн чүктүң кижизи мен.
Чөөк-биле чымчаглааштың,
Алажыга аадып каарга,
Дазырткайнып эглип турар,
Аърга ишти хадып кээрге,
Дыттар бажы дыңгылдайлаар –
Дыңнап өскен хөгжүмүм ол.
Бо одуругларда “чөөк-биле чымчаглааштың, алажыга аадып каарга” деп чурумалдың чиге тодазын кижи магадап ханмас. Төрээн черинге ынакшыл бүгү өртемчейниң өлчейлиг өзээ-биле тутчуп хуула берген. Ооң шүлүкчү чүрээ Толбулдуң салгын-хады-биле бир деңге соп турганзыг. “Хүннүң төлү”, “хүнге додаан”, “хүнзүг” – бо эпитеттер шүлүкчүнүң бодунуң адының чажыдын элдээрткен демдектер болуру магат.
Муңгаш эзим кижизи хүн күзээр. Юрийниң ачазы Шойдак аңнап чорааш, ажык аяңга үнүп кээри билек, чаа чаапкан хар кырын чайынналдыр хүн дээп келген. "Экизин, оо! Хырнын угбайн чоруур багай эжим шак-ла мынчаар караа ажып, дүрген чиигеп аар болза" деп ол күзээн. Чадырынга чедип кээрге, шынап-ла, ынча дидиң бе дээн ышкаш, кадайы оол божуп алган бооп-тур. Ооң өөрүшкү-маңнайы, көс кырында хайынган чалгый пашта өрү шураан иви сүдү-ле:
– Хүнүм, өршээ! Өдүген, өршээ! – деп, ол тос-караан тудуп алган өрү-куду агын өргүп хөлчок-ла турган. Ол ат келир үеде тыва шүлүк чогаалының хүнчүгежиниң база бир чырык, чылыг херели болу бээрин Шойдак хөөкүй каяа билген. Чадырны от-биле чылдыр, сагышты ыры-биле ажыдар деп тофаларның үлегер чугаазын сактып тейлеп турган.
Ээрем оъттуг, ногаан бүрү көжегелиг
Эзим шыпкан Тожу черим хөлегелиг.
Мөөрүк пөштер, хады, шиви,
чаглак дыттар
Мөргүлде дег, эртен,
кежээ чайгангылаар.
(“Эзимниң ыры”)
Тыва дылдың өңгүр ханы утка-шынарлыы чүгле шүлүкчүнүң бодунуң адының тыпканы “ногаан”, “кара”, “хүрең-кызыл” өңнери-биле кайы хире чараш ханы утка-шынарны диргизип эккелгенин бо дөрт одуруг бадыткап турар.
Ю.Кюнзегештиң “Азас хөлүмге” деп шүлүүнге композитор Сергей Бадыраа дыка чараш вальс аялгазын чогааткан. Ук сюжеттиң хевиринге ханы утка-шынарлыг аялганы композитор ол хөлге куштарның самынга дүүштүр чогаадып кааны-биле ол чогаал авторнуң эң дээре тывыштарының бирээзи апарган.
Кады демниг ажылдажылгадан аңгыда, чогаадыкчы кижилерге оон ыңай чүү херегил. Бот-боттарынга быжыг бүзүрел херек. Сергей Бакизович Пюрбю Абакан хоорайның чанында Черногорск хоорайга хоругдалга чыдырда, ол үеде аңаа башкы институдунга өөренип турган Ю.Кюнзегеш ужуражып чеде берген.
Сергей Бакизович:
– Улус меңээ келиринден сестир чүве болгай, сен канчап чедип кел- диң? – дээн.
Ол “Силерни кээргээш келдим” дээр эвес, ыыт чокка карааның чажы бүлдеш дээн.
“Кара-бажыңга-даа чыдырымда мени кагбаан кара чаңгыс бүзүреп болур ёзулуг шүлүкчү дуңмам бо-дур” – дээш, Сергей Бакизович кужактап каан. Шүлүкчү кижиниң сеткил-сагыжы магадаашкын болгаш кээргел-биле кезээде куттулуп чоруур.
Юрий ол үеде Сергей Бакизовичиниң “Чечек” деп шүлүглелинден эгелээш, хөй-хөй лириктиг шүлүктерин магадап ханмас чораан. Кем чок кижини чүү дээш хоругдап алганыл? Ат-сураа алгый бээрге, аңаа адааргаан кижилерниң хоп-нүгүлү болбайн аан. Кым маңаа дузалаптар ирги деп башка сыңмас човаг-хилег ону хилинчектеп чораан. Шынап-ла, ол үеде “репрессия” деп сөс кымга-даа коргунчуг. Улус ол сөстен барык-ла ойлап дезер турган. “Сен канчап чедип келдиң?” деп айтырыг ол ийиниң аразынга келир үеде өңнүктер болу бээринге дыка улуг ужурлуг болган. Олар кайызы-даа боттарының аразында коргунчуг кызыгаарны эртип шыдааннар.
Сталинчи тергиидээшкинниң хоругдалынга безин херектээннерге библиотека (ном саңынга) баары, номчуттунары, бижиттинери улуг кызагдал чок турган. Нобель шаңналының лауреады Солженицын болгаш өскелерниң-даа бот-намдарындан ону билир бис. С. Пюрбю база ол үелерде хоругдалга турза-даа, Ю.Кюнзегеш ышкаш уян, шынчы, чырык сеткилдиг төрээн чону бар; эң-не ынак чогаалчы чаяанын чүү-даа чүве хунаап ап шыдавас деп пассионаржы (эрес-дидим) тура-соруу быжыг болгаш, хоругдалга-ла А.Пушкинниң өлүм чок “Евгений Онегин” деп шүлүктээн романын очулдуруп, кара-бажыңны-даа чырык хүн кылдыр бодап алгаш, уран сүлде соруу-биле хомудал-муңгаралын өжүр базып шыдаан.
Ю. Кюнзегеш база акызынга идегелин салбайн чораан. Акызы хосталып кел сал-ла, дүгээ эгелеп каан очулгазын төрээн чериниң хостуг агаар-бойдузунуң болгаш Нина-биле эки чурттай бергениниң ачызы-биле доозупкаш, Ю. Кюнзегешке эккеп бергени оларның кайызынга-даа өөрүшкү болганы чугаажок.
1953 чылдың март 5-те Сталинниң мөчээниниң сөөлүнде “58-тээннер” коргунчуг хоругдалдан хосталып эгелээн. Бүгү чуртка ол хосталга чаа хүн үнүп келген ышкаш болган Ю.Кюнзегеш Тываның ном үндүрер чериниң кол редактору апарган. Сталинчи күрүне шаңналының III чергезин алгандан бээр Тока чогаалчы 2 чыл болган.
Делегейге эң-не күштүг ССРЭ деп күрүнениң ачы-дузазы-биле кидин-не хөгжүп орган ТАР-га ном-дептер үндүрүлгези бүгү арат чонга дендии херек чугула депшилгениң демдээ болган. Ном – хамыктың мурнунда чогаадыкчы интеллигенцияның, чоннуң хей-аъдын көдүрер, барык-ла айның, хүннүң чырыы-биле дөмей, кижилерниң мээ-медерелинге чемиш бээр чырыдыышкын чепсээ.
Ю. Кюнзегеш мээң сагыш-сеткил делегейимге 8 – 9 класстарга, 17 – 18 харлыымда имир-амыр кирип эгелээн. 1961 чылдардан бээр ону чүгээр билип эгелээн мен. Башкы институдун доосканымда, ынчан-на аныяк шүлүкчү деп ат-сывым чаа-ла согайып олурда, Салим Сүрүң-оолдуң санал деткимчези-биле ном үндүрер черге ажылдай бердим.
Ному үнүп келген чогаалчыга кайгамчык улуг байырлал, кадайы чаш төл божупкан дег, билинмес өөрүшкү-дүр ийин.
Чуртум сеңээ
Эргип келдим
Чуртталганың узун оруун
илгип эрткеш,
Чуртум сеңээ база катап эргип
келдим.
Сагынганым чылыг куспааң –
эзимнериң
Чалгаан хөл дег тыныжыңга
тааладым.
Бүгү чүве, үнүш, бойдус өскерилген,
Бүдүү-хеле, биеэги чок, өзүп-мандаан,
Күскү тыныш шона кааптар
шеттер безин
Күдер узун хүрең дыттар апаргылаан.
Чажымда дег, чиңге хемни өрү чоктап,
Чакпа чайган балык-байлаң
көзүлбес-тир.
Кадыр элде уязы ээн хараачыгай
Хат, чаъс оштап, бедик, чавыс
кылыйтып тур.
“Колхозташкан суурга барып
чурттаар” дишкеш,
Хоюн, инээн мааладыр сүрүп алгаш,
Көже берген чонун сактып,
чоктаан ышкаш,
Хөөкүй куштар кажан, кайнаар
арлы берген?
Сагынганым – черим сен дээш
ийлээн баарым
Сарыг-суглап, шаалыктаан
саргып чоруур.
Хүрең дыттар күзүрүмү хөме дүшпес,
Күскү хадың бүрүзү дег хадый бербес.
Сагынганым – делгем шөлдер,
чечек бүргээн
Сарыг аяң оглу мени ошкап-чыттаан.
Чажымда-ла “чана берген”
авам ышкаш,
Чассыткылап, чаагым суйбаан,
мага хандым.
Черим сеңээ ынчангаштың
ынак-тыр мен,
Чечектел-ле, челээштел-ле,
ынак чуртум.
Чеден кулаш аргамчының
дээгин чешкеш,
Челээжиңни шалбадап аар
арга болза.
Честек-каттыг шөлдериңни,
тейлериңни
Чеңниг холум чедер шаанче
куспактадым.
Аржаанныг сууң тереңинге
хөлестенип,
Артыш-шаанааң айдызынга
таалап чордум.
Сырын биле чаъс-хат эртпес
эзимнериң
Сыгыргазы болуп алгаш, ырлап чорза!
Улуг даглар бедиин орта уя туткан
Улар куш дег, хостуг шөлээн
ужуп чорза!
Өзүм үстүп, өзер назын намдай
берзе,
Өзен хем бооп шулурткайнып,
чыдар мен ыйнаан.
Өскелерге базындырбас,
кулдандырбас
Өскүс чүрээм дириг туң бооп
диңмирээй аан!
1998, июль 10 – 19
(Юрий Кюнзегештиң “Сөөлгү шүлүктер” деп бөлүк шүлүктеринден).