| Тыва чечен чогаалдың дээжизи |
Моңгуш ӨЛЧЕЙ-ООЛ, ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
(Чечен чугаалар)
ЭНДЕГ-БИЛЕ
Бир эвес ак-кара чокка чугаалаар болза, амгы чамдык аныяк-өскенни кайгаар мен ийин, оол: чүгле дашка ууптар апаргаш-ла, арага-дарыга хандыыр, ында-мында ушкан-турган, чалчык-бузук кылган чоргулаар боор-дур.
А мен мынча назылааже, ол арага деп чүвени эрнимге-даа дегзип көрбээн мен... Ой, шынап, дегзип көрбээн деп чүм боор, дегзип көрген мен. Ынчалза-даа ол безин эндээрел-биле болган чоор. Бир катап, күскээр чайын, кыштагга кажаа-хораа септеп чорааш, орай дүне келген мен. Өөм ишти удуп калган боорга, оттурбайн, аъш-чемни бодум-на кавырактанып эгелээн мен.
Бир хува соктаан тарааны каап алгаш, кырынче улуг кара шилде сүттүң кезиин куткаш, булгап олура, чий бердим. Сактырымга, бе хымызы-даа дег, кыжыраң ажыг болду: «Хойтпакка ынаамны билгеш, уругларым авазы таарыштыр хоюткаш, салып каан-дыр!» деп бодааш, өөрээним аажок. Шыгыдып алган тараамны аажок амданнанып чип алгаш, артканын база-ла «ток» кылдым.
Оон-на... хамык чүве эгелээн: ижин изип, бажым дескинип, караам-даа шокараңнаар. Ындазында хөглүг деп чүвем кедереп-ле олурар де даан! Анаада улус кулаанга дыңналдыр ырлавас бодум, черле химиренип ырлаар ынак ырымны ам бар-ла шаам биле алгырып ырлаан ор мен:
Бо-ла дыттың, шоң-шоң,
Мочургазын, дем-дем,
Бора-хөкпеш, оой-оой,
Кайын төдер, шуу-шуу.
Бодап чораан, шоң-шоң,
Бодалымны, дем-дем,
Бодум өөрүм, оой-оой,
Кайын билир, шуу-шуу!
Уругларым авазы серт кыннып, отту чаштап келгеш:
— Бо канчап ааңайнып олурарың ол, чүрээң орта бе, сээң? — дей-дир.
— Харын чүү болду бо, авазы? — деп бодумга шагда-ла чагыртпастай берген долгай дылым-биле удур айтырдым.
Уругларым авазы аажок корткан шинчилиг тура халааш, мени топтап көргеш, чанымда турган улуг кара шилди сегирип алды.
Кызылда чуржум оол чиик-каралыг эртип чыда, бир шил шампан деп араганың аксын ажыткаш, меңээ салып кааш барганы ол чүве ышкажыл! Даартазында медээжок кузуп, бажым аарып шаг болган: ана, улуг аарыг кижи-ле. Оон бээр эзирик кижи-даа, арага-даа көргеш, кускум келир апарган.
ЧЭЭРБИ АДЫРЛЫГ
Бир катап Хөөрээр ирей мынчаар айтыра-дыр:
— Сен чээрби адыр мыйыстыг сыын көрген сен бе?
Мен элдепсинип-даа, магадап-даа келгеш:
— Чок! — дидим.
— А мен көрген мен, оол. Аныяк шаамда Чаа-Хөл бажынга сыыннап чорааш, таварышкан мен. Кидин-не мыйыстың үнелиг үези чүве. Улуу дээрге медээжок чүве боор! Аңаа бодаарга, бо бажыңның бедии безин анаа бир чүве-дир оң.
Ынчан аксындан октаар эрги кара боолуг-даа болгай мен. Бежен кулаш хире чоокшулап алгаш, ол сыынның, улуг-чаагайын кайгап, мыйыстарының адырларын чээрбиге чедир ылап санап алгаш: «Магалыг кежик бо-ла-дыр» деп хоптак сеткил-биле тас колдуунче үш улаштыр кавындылаптым. Ынчалза-даа сыын хоюп маңнавас-даа, барып ушпас-даа кылаштап чоруур болган. Кайгаанымдан тура халып кээримге, ам харын хөөннүг-хөөнчок маңнаптар болбазыкпе.
Турган черинге баарымга, ол сыынның кежинге кара боомнуң октары дыынмайн, дедир чаштагылай бергилээн чыткылаан, чыып алгылаан мен. Ындыг бай чер-дир ол!
ҮЖЕН ХҮЛБҮС
Ужурун билбейн, үргүлчү-ле бодап чоруур чүвемни Хөөрээр ирейден чугаа кадында айтыра кааптым:
— Дөө ол сынны чүге Баян-Чүрек деп, а дөө артты чүге Кучункур-Арт деп адай берген чүвел, ирем
— Аа, ону мен билбейн, кым билир боор ийик! Чөптүг чүве айтырып олур сен, оол — дидир.
Кижим даңзазында тип алганы таакпызын каш улаштыр хайылады сора каггылапкаш, хөрээн ажыда чөдүргүлээш, уламчылай-дыр:
— Шаанда чүве ол, дом. Бодумнуң өгбем кижиден дыңнаан мен (ол өгбем база берге кижи турган болбазыкпе. Мен база ону дөзээн болгаш, берге эр болганым бо ыйнаан). Ол өгбем Өвүрден бир падарчы лама-биле кады чоруп олурган ышкажыл. Ынчаарда ол кулугурларың, чондан мал-маган, эт-сеп мегелеп чиир дээш, бо-ла тояап чоруурлар. Ийет, мээң өгбем демги ол моол падарчы биле бо черге келирге, ол азаң шак бо ховужуктуң бажынче карак салбайн, кайгааш турупкан ышкажыл. Кижиңниң эрни борбаңнаар, шөртегер хырнын-даа суйбаар, чылганып-чылганып аксын-даа туттунар, мындыг дээр болбазыкпе.
Өгбе тургаш, аайын тыппайн:
— Чүнү көрүп турарың ол — деп айтырган.
Демги ламаң:
— Дөө чоруп турар чүл ол, хой бе? — деп-тир.
Кижиң көөрге, шынап-ла, дөө сындан дөө артче хөй-ле хүлбүстер шуужуп турганнар-дыр.
Мээң өгбем чазый ламаның оозун билип кааш:
— Хүлбүстер-дир! — деп шынын сөглээн.
Оозу демги хүлбүстерни үженге чедир санааш, карактары алараңайнып туруп-туруп:
— Кучун курбуу, кучун курбуу — деп багайты алгыргылааш, моорап калган дээр.
Оон демги ламаңның кырынче суг чажып тургаш, оңгарып эккээрге:
— Сенде боо бар бе? — деп мынчалган.
— Канчаар?
— Мен оларны боолаар-ла...
Мээң өгбем пат-ла кайгап каап-тыр ийин моң: ламаларны дириг чүве амызы үспес, нүгүл-хилинчек болу бээр дээш, коргар улус дижир ийик чоп?!
...Оон бээр демги моол падарчының сөзү-биле дөө сынны — Баян Чүрек (Бай-Чүрек), дөө артты — Кучункур-Арт (Үжен-Хүлбүс-Арт) деп адай берген чүве-дир.
ТЕРГЕЛИГ АЪТ
Шаанда амы-хууда чоруум кылып алыр дээш, бир-ле аалдың баары-биле эртип бар чораан мен. Кылыр чүве чогундан-на боор оң: аныяк шыырак үш эр, өг кыдыының хүн караанда дартагар ак-ак апаргылаан, дөгеленип олурлар.
Күжүрлериң мени көрүп кааш, аастааш чүве дег, алгыржып үндүлер:
— Хөөрээр, ээй, бээр келем!
«Чүнү бодап алганы ол боларның, чорук кижизинге саат кылып» деп иштимде хыйланмышаан, чеде база бердим.
— Мегелээриң кайы хирел, язы? — деп мындыглар.
— Та, билбес мен,— дидим.
Демгилерим аразында кезек сымырашкаш:
— Бисти дөө ол даг бажынче үндүр мегелептер болзуңза, бо турган тергелиг аътты алыр сен, а шыдавазыңза ужаңче шыкпыыш-биле кижи санында каттыштыр үжен улаштыр кагар бис. Оон башка сээң чүң алыр боор! — дишкеш, аажок каттырыштылар.
Мен олар-биле чөпшээрешкеш, кезек боданып тур мен. Хенертен бажым чайгааш, аажок муңгараан шинчилиг мынча дидим:
— Ээ, дуңмалар, силерни мен ол даг кырынче үндүр эвес, а ооң бажындан бээр дүжүр мегелеп көрзүмзе кандыгыл?
Эрлер чөпшээрешкеш, ол дагның бажынче салчып үне бердилер. А мен тергелиг аътка олурупкаш, чоруптум.
Демгилерим даг кырындан кышкыржы-дыр:
— Ээй, Хөөрээр, ол аътты чүге аппардың, кончуг сойлук!
— Даг бажынче үндүр мегеле дидиңер чоп! Моон соңгаар угаан сарыылдыг чоруңар! — дээш, хап чанып келген мен.
Бир эвес оларга уттурган болзумза, канчап-даа каарлар ыйнаан але, оол?
ӨШКҮ КЕЖИ ШЭЭЖИМЕК
Хөөрээр ирей олурган черинден арай-ла аарзымаары кончуг туруп келгеш, соңга караанда баарды оң. Холдарын ооргазында туттунупкан, көзенек өттүр ынаар-ла бир делгемнерже дыка үр кайгап туруп-туруп, хенертен шалыпкыны кончуг эргилип келгеш, олура дүштү. Аяанга дем-не секпереди куткаш, салып кааны сүттүг сарыг шайын каш улаштыр пактай каггылапкаш, кезек боданып олур.
Ынчап барганда, бирээни ыяап-ла чугаалап үндүрүп кээрин ооң шимчээшкининден баш удур билип каар апарган мен. Улуг-ла үр болбайн Хөөрээр ирей чугаалап эгеледи:
— Ол чылдың чайы бо черге аажок кааңдаашкынныг болганындан тараа-быдааның дүжүдү багай болган. Бис, ядыы кижилер, барба, таалың ишти хонак-кудурук савалап аарынга өй болган бис, оол. Ыя ол чүү боор дээр сен, өскээр хөделбес болза, чыл ажары бергедей берген. Башкы хар чааптары билек-ле, дииңнеп чоруптарынга далажы бергеним ол. Алызындан аңчы эр болганымда, сагыжым-даа кайын дөстүнер ийик.
Демги чугаалааным кааңдаашкынның хайы-биле бо черге кат, тоорук база-ла үнмейн барган. Ооң ужун дииң ховартаан. Харын-на бурунгаар — моол кызыгаарында Башкы-Таңдының дииңи элбек дижип турар мындыг апарган. Мунар хөлгем бар эвес, тыпкан аң-өлүүмнүң хөй кезиин бээр бооп ээрежип чыткаш, чоогумда кожайдан мүн-не ачылап апкан мен. Бар-чок аъш-чеминиң шаа-биле хүнезинненип алгаш, ырак орукче аъттаныпкан мен, оол.
Чүү-даа болза беш хире хонуп чорааш, чедер ужурлуг черимге ап четкен мен. Шынап-ла, аң-меңи, дииңи элбек болганы-ла ылап: он шаа хонукта хоомай эвес олчалыг болдум. Бай-даа болза, караа тотпаан кожайга-даа бээрим, артыкшылы-биле тараа-быдаа-даа сураглап алырым бар болганынга чүге өөрүвес деп мен але, оол.
Даарта бир өске черже көжүп одаглангаш, ам-даа беш хире хонук дииңнептерин боданмышаан, одаамга шайлап олурумда, дөө-ле арга хойнундан медээжок улуг дартагар кара таалың артынган, боолуг кижи челдирип үнүп келди. Мээңии-биле деңге чыгыы дөө-ле сыннар эзимнеринге чаңгыланып турган боонуң ээзи бо-ла-дыр деп бодап орумда-ла, дирт кара эр мырыңай-ла одаг чанында ээгилендирип келди оң.
Аъдының кырында мөңгези-биле тыргыйты кадап каан чүве дег олур-ла, күжүр эр. Мен-даа база ыыт чокка шайны аартап каан олур-ла мен: келген кижи боду дүшкеш, баштай чолукшуп кээр ужурлуг чүве ыйнаан.
Демгим оон сөс-чугаа чокка хөректени-дир:
— Кижиниң аңнап, дииңнээр черинде тояап чоруур чүү мындыг садараан чүве сен?
Ол эрниң чугаазының аяны аажок моолчургу болганын эскерип кагдым эвеспе.
— Канчап ындыг таңды-таңдызы-биле, эзим-эзими-биле сээң аңнаар чериң болур чүвел, чочагай? — дээш, кезе кайгапкан олур мен.
Кижимниң өдү чарлы бер часса-даа, кызып-ла туттунуп тура, алгыра-дыр:
— Туразы улуг сойлук-тыр эвеспе бо! Даарта даң бажында маңаа хүрежир бис, тарийги. Октаткан кижи хамык-ла олчазын төдүзүн октаанынга бээр эвеспе. Менден корткаш, хүрешпес-даа болзуңза — хамык чүвең дөмей-ле мээңии болур!
Эрни шинчилеп олурарымга, мөге-шыырак деп чүвези, ана, аажок болгу дег: могап-шылагдаан меңээ күш четтирбес хирелиг аан. Ынчалза-даа «Чүү-даа болур болза болгай-ла, Хөөрээр маңаа чаннып-тейлээр болза, кускун оглу дора өлүр ыйнаан» деп бодалым-биле чоргаарым кончуг чөпшээрештим:
— Ынчангай-ла бис, эргектей!..
Демгим ыыт чокка аъдын дарс кылдыр каккаш, келген черинче ыңай болду.
А мен «Канчалзымза эки чоор?» деп боданып-ла, боданып-ла олур мен. Хенертен аажок тывынгыр бодал сагыжымга кире хонуп келген деден, дуңмакым! Черле каш-каш бергелерден уштунуп ап чораан хөөкүй угааным-на болгай але?
Өөрээнимден харын-даа ыглай каапкаш, туп-тура халыдым: медээжок улуг отту ужуда каапкаш, барык-ла чаа чыгыы өшкү кежи шээжимээмниң оң талазын ооң чалынынга хөөреди дөгеп кааптым. Даштындан көөрүмге, биеэки өңү хевээр-ле харын, а шөе согар болзуңза — садырт дээр.
Сыгыр даң бажында туруп алгаш, демги шээжимээмни кеткеш, дүүнгү эрни манап олуруп алдым.
Хүн хөөреп келгенде, кижим ам-на бо хап келди.
— Таалыңың дүжүрүп салып каг, өпейлең! — дидим.
Таалыңын турааргаа кончуг дүжүр каапкаш, чанымга чедип кээри билек, аай-медээжок кышкырып-ла үндүм:
— Башкы, соңгу кожууннарга ат-сураа дыргын тараан Арзылаң мөге мени билбейн, каяа чыткан чүве сен?! Черниң черинге сөөк-даяаң сый октадып алгаш, дора өлүр салымың багы ол ыйнаан, тутчуулу ха- рын! — дигилээш, эгиннерим шимчеткилээримге, шээжимек садырткайнып бадып тургулаан болбазыкпе.
Демгимниң шырайы кортканындан хуула берген, дедирленип чоруй аъттаныпкаш, садырт диди. А боозу-даа, дартагар кара таалыңы-даа мээң чанымга чыткылап калгылаан болбазыкпе хөөкүй дуңмам!
Сөөлүнде дыңнаарымга, тайга-сынга аңчылар үптеп, пат амдажаан чүве дижир чораан. А өшкү кежи буянныг шээжимээмни чоокка чедир хүндүлүг черге шыгжап чораан мен...
СЭЭННЕП КААН АЯ
Ол кыжын харның улуу аажок болган чүве, кайгалым. Бир-ле хүн оттулар ыяш белеткеп каар дээш, соңгу сынче базып үнүп кагдым оң.
Аргага келгеш, бир аажок кургаг, чоон сыраны ужур шапкаш, шанакка каарынга эптиг кылдыр одургулап кааш, ам база бирээни белеткээри-биле, өрү-куду дилегзинип эгеледим. Ол-ла чоруп тура, дүүн чаагы болгу дег, кижи изинге таваржы бердим деден, оол.
Истиң уу – аңнар кокпазын тегээлей арганың сырыйынче ханылай берген болду. Сонуургаачалым аайлыг эвес, кургаг сыра дилээндежок, демги исти эдерип алгаш чоруп кагдым. Элээн-не ырап келгенде, аңнарның өскээр кайнаар-даа барбазы чаңгыс улуг кокпа чириинге эккелди.
Каш баскаш, мурнумда арай сезигленчиг чүве бар апарганын эскерип кагдым. Доктаай бергеш, кичээнгейлиг шинчилеп турарымга, кокпаны кежилдир көстүр-көзүлбес ак хендир херли берген тур. Эдерти көре бээримге, аяны сээннеп каан чыдыр-ла, күжүрүм!
Кымның ынчап турарын дораан-на билип каапкан мен: аалымдан ийи баалык ажылдыр бир эр бар чүве, ол салбайн, кым салыр боор ийик. Ис безин ооң бодунуу ышкажыл дээрзин танып кагдым — бир буду көзүлдүр-ле доора, доора боорда — майтак...
Ооң кадында бо-ла ая, дузак чүктээн, аң-мең дүжүрер тамы каскан, тес-моондак туткан чоруур бараскан оң. Ооң оозунга улустуң мал-маганы дүжүп өлүп, туттунуп тургулаанын чаңгыс эвес дыңнаан кижи мен. Хорадаар деп чүвемни канчаар сен, ана, аттыг чүве боор! Ынчанмайн канчаар: бир эвес мен серемчилел чок чораан болзумза, өлүргени ол ышкажыл ооң. Черле ынчаш олап кым-даа чоруп чораай-ла.
Аяның согуннуг огун оваарымчалыг чазылдырыпкаш, октуң дээптер ужурлуг уунга өжегерээн барып уштум. Оон арай боорда элең-тендиң туруп келген ис арттырдым. Улам бүзүренчиг болуру-биле, дем чаа ыяш кезип тургаш, балыглап алган салаамдан ийи-үш дамды хан-даа аксып кагдым. Оон-на аалымга чедир илчирбелендир ужуп, туруп чоруй барган мындыг мен...
Өөмге кежээликтей дүште-даа чок шайлап олурумда, ыт ээре-дир. Уругларым авазын үнүп көрем дидим.
— Дөө аалдың ээзи-ле сээң келген изиң-биле маңнап олурар чүве-дир — деп мындыг.
Негейим эжингеш, орунга чыда дүштүм. Кижим кирип келди, а мен медээжок човууртап эгеледим.
Караам ужу-биле көөрүмге, демгиңниң арын бажы кортканындан кижи көөр аргажок — ак тос-ла!
— Өршээ хайыракан, Хөөрээр акый, өлбейн-не көр! Ындыг бак үүлгедигни назыда-даа кылбас мен, авыра-азыра! — дээш, согаңайндыр тейлеп-тейлеп, өөңейндир ыглап бадырыпкан.
Улуг кижи ыглай бээрге, чүдек-даа чүве чораан, оол. Чеже ынчап чыдар, туруп келгеш, кижиңни эъдинге киир сургап шаг кылдым, моон соңгаар ындыг бак чоруун шуут каар кылдыр аксы-сөзүн-даа алдым...
Ооң сөөлүнде ындыг чоруун шуут каапкан кижи ол, дом.
ШҮҮП КААН БОЖА
Араатан аң-меңниң-даа аразында төлептиг болгаш сагылга-чурумну тудуп билирлер бар болдур ийин, оол. Кижилерниң аразында канчап ындыг-дыр: каржы-халанчыы-даа, угаан-сегээннин-даа бар болур аан.
Бир чайын таптыг-ла дал дүъш үезинде чүве болгай ол. Уругларым авазы даштын ында-мында иш-дажын-на кылып чоруп турган кижи болгай.
Хенертен каңгыр-коңгур кылдыр бо кире халып келди:
— Дүгде бир чүве чоруп олур, көрүп көрем, Хөөрээр! Кижи бе дээримге өске-даа чүве ышкаш, авыразын...
Бакылап көөрүмге, кончуг улуг хайыракан холдарын, кижи-биле дөмей, ооргазында чүктенип каапкан, ийи буттап таваар базып олур-ла.
Чонаада аймап-дүвүревес бодум, пат-ла аңгадап каап-тыр мен. Боомну база, хайлыг, ачычыга берипкен кижи болгай мен, хол-даяң канчаар-даа аайын тыппайн турумда, мырыңай-ла өг чанында чымчаңнады базып келди ышкаш. Оон кезек доктаап турган дег болганда, эжик аксынга келгеш, ооң кыдыында хана караан өттүр дыргактарлыг дүктүг кара холун сунуп киирип келди. Девидээн түлүүм-биле таарда шүүп каан турган божаны тутсу каапкан мен. Оозун хана караан өттүр сыңырып чадай-чадай ушта соп аппаргаш, шимээн чок барды оң.
Элээн болганда орталанып келгеш, бакылап көөрүмге, күжүр хайыраканың таарда божазын эгин ажыр каапкан, келген черинче базып кирип чыдыр ийин оң!.. Шынап ийин харын, дуңмакым.
Даартазында көңгүс-ле тайбыңзырап калгаш, хайыраканның барган черин дөзээлей көрүп чоруурумга, бир черге амдыкы шүүп каан божаны төдү чипкеш, таарын чудук кырында кургадып кааш барган болган де!
"Шын" №22 2025 чылдың июнь 12