Тоолчургу чугаа
Байкараларның чагырыкчызы кижи чораан. Ол болза: «Бо баткан Баян-Колдуң хааны мен, а мээң хааным бо даг бо. Ынаар өске кижи-даа углап болбас, мээң кулум болур, өскениң малы-даа оъттап болбас, мээң малым болур» — деп, чарлык болган дээр. Шынап-ла, Баян-Колдуң шынааже кирген унунда, хүн үнер талазында Хаан-Даг деп дагның уунче углаан мал-маганны-даа хавырып ап турган дээр.
А хүн бадар талада Шүүл-Дагга ооң ядыы-ядамык араттары чурттап турганнар.
Бир-ле катап хөлечик Адар-оол дээрзи Шүүл-Даг кырынга улар адыптарга, балыг куш согунун сөөртүп алгаш, Хаан-Дагга барып дүшкен. Адар-оол Баян-Колду кеже халааш, куштуң дүшкен черин дөзевилеп четкеш, тып алгаш турда, чагырыкчының даамалы тудуп алган.
Чагырыкчыга эккээрге, оозу: «Мээң чарлыым дыңнаваан эвес сен, чүге бээр келген сен?» — дээрге, Адар-оол: «Бодум келир дээш келбедим, бо улар балыглангаш, маңаа кээп өлген, ону сүрүп келдим» — дээн.
«Өлген сек-даа болза мээңии, өшкен от-даа болза мээңии чүве» — дээн. Адар-оол тура: «Өлген сек болза куштуу-дур, өшкен от болза ыяштыы-дыр. Ындыг болза чагырыкчы бодуң сегиң херек болза бээр-дир мен» — дээш, согунун ушта тырткаш, чагырыкчының чүрээниң дужунче киир адыпкан дээр. Оон халып чоруткаш, Хаан-Даг бажынче үнгеш, бош хаяны аңдара иткеш, туттунупкан. Ол хая оон чуглуп баткаш Баян-Кол бооп баткан Ортаа-Хем биле Оораш-Хемниң белдиринге тура дүшкен.
Ол-ла ояар Хаан-Дагны аңгы-аңгылап тускайлаар кижи чок болган. А ол дашка хамык чон чажыын чажып, сүзүүн сүзүглээр апарган дижир чүве.
«Мифы, легенды, предания тувинцев» деп номдан алган.
«Шын» №36 2024 чылдың май 18
