| ПРОЗА |
Аңчы-оол ОЧУР
Аргалыг бедигээштиң шыпшык бажы. Частыышкыннардан ушкан, өрттенген ыяштарның ыжы агаарже ында-мында өрү көдүрлүп тургулаан. Бедигээштиң солагай талазында хая баарында ногаан-шокар шериг хептиг кижи шөйлү берген чыткан. Ооң чанында — дуранныг узун боо болгаш шокар шоодай. Ол өйлеп-өйлеп човууртап, кадып каан эрнин чылгагылааш, шедиргеленчек үн-биле дыңналыр-дыңналбас бир-ле чүве чугаалап: «Авай, мен мында мен! Шеңнежик, дуңмам!» — деп каш-даа катап кыйгырган...
Даң чаа адып олурда, кезек суггур чаъс чаай каапкаш, аязы хона берген. Соок чаъс суундан Меңги миннип келген. Өткен хеп ону сириңейндир шыырныктырып кээрге, арай боорда даянгаш олуруп алган. Бажының аарыыры кедергей. Кулактарынга чүү-даа дыңналбас, «сыгырып» турар. Ийи холу-биле бажын туттунуп алгаш, чогум чүү болганын дыка үр сактып, боданып олурган...
Чыскаалып алгаш чоруп орган солдаттарның шимээни чок, чүгле сый баскан будуктар даажы дыңналыр. Мурнунга чораан командири хенертен күдүе дүшкеш, чыдыңар деп холун чайган. Шупту хары угда чыда дүшкеннер. Ынаар дөвүн куду ыяштар аразында кижилер барын разведка харылзаа таварыштыр дамчыткан болган.
Командири Серебряков Меңгини кый дээш, дораан-на даалга берген.
— Дуу хаяның кырынче үнгеш, көрүп көрем — дээш, салаазын кожайткаш: — Кончуг серемчилелдиг, Меңги — дээн.
Меңги боозу биле шокар чүктешкизин алгаш, хая чанынче үңгеп чорупкан. Кырын таарып кылган ышкаш хая кырынга үнүп келгеш, эптиг черге чыдып алган. Дуранын ужулгаш, аржыыл-биле далаш чок аштааш, разведчиктерниң айыткан уун топтап көрүп эгелээн. Кара чаак салдарлыг, бажын аржыылдар-биле шарып алган аныяк эрлер хааржактар, шоодайлар дажыглап, шаараңайнып турганнар.
Меңги хөрек карманындан рациязын ужулгаш, сирилээш, шедиргеленчек үн-биле:
— «Мираж», «Мираж»! Мен «Барс» мен — деп кыйгырган.
Взвод командири Серебряковтуң чоон үнү:
— Мен «Мираж» мен! Дыңнап тур мен — деп харыылаан.
Кайда, кымны көрүп каанын Меңги дамчыткан.
— Хайгааралды уламчы- ла! – деп, командир чугаалаан.
Үр болбаанда хенертен ында-мында ок-боо даажы, частыышкыннар диңмиреп үнген. Меңги канчангаш-ла, олче гранатомёт шыгаап алгаш олурган кара салдыг эрни көрүп кааш, ооң хөрээнче боолап четтигипкен. Ол база боолапкан хире болган. Изиш дээн соонда, от кызаш дээнин Меңги сак- тыр — ол-ла — оон ыңай...
Чеже ээдереп олурар боор, Меңги холдары-биле ол-бо суйбаттынып, даянып, арай деп туруп келген. Чер чайганы берген дег апарган соонда, тендирип чоруй, ийи-үш баскаш, олура дүшкен. Катап база кызып туруп келгеш, тендирээш, барып дүшкен. Меңги кезек боданып олургаш, шокар рюкзагын үжеп эгелээн. Ында тущёнка, хлевин көрүп кааш, аштаанын чаа билип каан. Чемненип алгаш, дээрже кезек көрүп чыткан. «Келген черим кайы угда ийик?» деп боданып, ковайып келгеш, ол-бо талаларже көргүлээн. Боозу биле шокар чүктешкизин алгаш, хая чанынче үңгеп чеде бергеш, аңаа даянып туруп келген. Хаяга чөленип алгаш турарга, бажы дескинип, кускузу-даа келир. Карактары шокараңнап, чер шимчей берген дег, ооң карактары чоорту караңгылап келген. Ол чайгаар-ла олуруп бада берген. База катап турарын оралдажып, иштинде химиренген: «Меңги, кызып шимчен. Канчап-даа болза, полктуң турлаанга чедер сен». Кезек черге элээн үр кылаштаан. Бир черде октар холаларының хөйү, ана, сүстүлүп чыдар. Өрттенген ыяштар аразында төгүлген хан шуут кызыл мыңгы.
Арга төнер ужур-даа чок. Хүнзедир каш-даа катап дыштанган. Хүн ажарынче далажып, чүгүрүүнде кире берген. Арга ишти дораан караңгылаар болгай. Ынчангаш Меңги кылаштап ора, дүн чарар эптиг черни көрзүнүп чораан. Чоон кырган терек дөзүнге олуруп алган. Маңаа дүн чарып алырындан өске кандыг-даа арга чогун билген. Могап шылаанындан олура-ла удуй берген.
Ол дүне, кыска-даа бол, онза дүш дүжээн. Төрээн Тывазында манап артып калган эргим кызы Сергекмаа-биле даглыг черде дамырак кара-суг кежии бар чоруурлар. Сергекмаа Меңгиге: «Будуң сугга дээртпе, тайганың кара-суу сүт дег арыг боор чүве-дир» — дээн. Меңги сугну көөрге, шынап-ла, сүт ышкаш ак дамырак агып чыткан. Олар даш баштап чорааш, кеже халчы бергеннер. Четтинчипкеш, бедик дагның бажынга үне халчып келген. Сергекмааның чиңге белинден куспактааш, эрнинче ошкаар деп чорда, оозу: «Салааңга суп бергеним билзээң кайыл! — дээш, ооң куспаандан ушта ха- лааш: — Сен меңээ чедер эвес сен, Меңги. Билзээң менде. Ма, шыдаар болзуңза, ап ал» — депкеш, дезип ыңай болган. Сүрүп четкеш, тудуп алыр бодаан — буттары маңнаттынмас аар.
Даң бажында бир-ле куштуң ыыткыр эткенинден сырбаш кыннып, Меңги отту чаштап келген. Сагышка анчыы кончуг боорга, хонган черинден дүрген-не ырап чорупкан. Кылаштап ора, кадып калган бичии хлевиниң артыын чараазы-биле шыгыдып ап, койурады дайнаан.
Хүн бедигиже чедир элээн херии черни кылаштап эрткен. Арга төнерге, ногаан шынаа көстүп келген. Иемдик дөвүнчүк черде сиген кезип турар үш-дөрт хире кижилер барааны көзүлген. «Болар бөдүүн кижилер болгаш, мал-маганынга сиген-ширбиил кезип турарлар боор» деп бодавышаан, оларже углуг базыпкан.
Сигенчилер Меңгини көрүп кааш, бөлдүнчүп, бир-ле чүве чугаалажы бергеннер. Сырый көк чаак салдыг кырган, аныяк ийи оол Меңгиже бир янзылыг кайгап турганнар.
Меңги эктинде боозун дүжүргеш, орустап мендилешкен:
— Экии, шупту!
— Экии — деп чаңгыс үн-биле харыылааннар.
— Бо чүү деп суур боор? — деп суурже айытпышаан, шедиргеленчек үн-биле дидим эвес айтырган.
Оларның улуг назылыы Меңгиниң чанынга чоокшулап чедип келген.
— Сен, оглум, кайыын көстүп келдиң? — дээш, чанында оолдарже-даа көөр, суурже-даа бараадаар. — Бо дээрге Дуба-Юрт деп суур-дур. Моон ырак эвесте Чири-Юрт деп суур бар. Сен кандыг-даа суур барбайн, оң талаже кылаштаар болзуңза, ийи-үш километр болгаш, хем көстүп келир. Ол хем бир янзы чыттыг, ол водород сиңген Аргун хем-дир. Хемни куду алзы кылаштап бар чорууруңга, көвүрүг көстүп келир. Ында федералдыг шеригниң доскуулу бар. Сени суурда улус көрүп каар болза, моон дириг үнериң берге, оглум — дээн.
Ынча дээрге, Меңгиниң эът-кежи соолаш кылынган.
— Меңээ сугдан берип көрүңерем — деп чугаалаан.
Кырган бодунуң дылынга бир чүве чугаалаарга, оолдарның бирээзи халып чоруткаш, пластмасс савада суксун эккелген. Меңги тын тынмайн, мага хандыр пактапкан. Кат хандызын сугга хоюдуп каан, чаагай суксун болган.
— Дүрген моон ырап чорувут. Суксунну бодуңга ап алыр сен, бис-даа ажыр- бас — дээш, кырган ооң ооргазындан идип чорудупкан.
Меңги четтирдим дээриниң орнунга бажын согаңнаткаш, кырганның айытканы талаже халып ыңай болган. Кезек маңнап орда, артында алгы эвес алгы дыңналган. Меңги хая көрнүп келирге, суур талазындан ийи кижи халчып олурган.
Меңги кортканындан дүрген маңнап, ырап эгелээрге, агаарже боолавышаан, сүрүп чорааннар. «Мени диригге тудуп алыр дээн-дир. Ынчангаш боолавайн чоруурлары ол-дур» деп бодапкаш, шаа төнүп чорза-даа, бар-ла күжү-биле улам дүрген халып-ла каан. Кырганның чугаалааны ышкаш чиктии кончуг чыт чытталып келген. Хем кыдыында доора чыткан куу чудук чанынга Меңги келгеш, чыда дүшкеш, боозун чудук кырынга салгаш, шыгаап эгелээн. Ооң эгиштээн тыныжынга боо орта шыгааттынмас болган. Сүрүкчүлерни чоокшулатпас дээш, бир удаа дужа-баргыже боолаан. Демгилери хары угда чыда дүшкеннер. «Бир болза мен, чок болза силер» деп, Меңги тыныжын оожургадып ап чыткан. Дээрбечилер тура халчып келирге-ле, дораан бирээзиниң хөрээнче боолаптарга, ол ойта дүшкен. Бирээзи автомады-биле кезек боолааш, шимээн чок барган. Ооң октары төнгенин Меңги билип кааш, боозун шыгаай тудуп алгаш, дедирленип маңнап чорупкан. Аныяк дээрбечи ында шимчеш дивейн чыдып калган.
Хем эриинге келирге, кижи ижер аргажок сарыг божа дег суглуг хемниң чыдыы-ла кедергей болган. Сугга чунуп, секпереп алгаш, хемни куду алзы бадыпкан. Шокар хептиг шериг кижилер көстүп келгеш, автоматтарын көдүрүп, Меңгиже шыгаай бергеннер. Меңги канчаар-даа аайын тыппайн, чыда дүшкен. Шериглерниң бирээзи: «Тур! Дүрген!» — дизе-ле, арыг орус дылда чугаа дыңналган. Меңги бүзүревейн-даа, бажын көдүрүп келген. Ол туруп келирге, боозун ушта соккаш, үжээш, документизин айтырган. Турган кезээн, ат-сывын долузу-биле адап берген. Ынчалза-даа Меңгини хүлүп алгаш чорупканнар. Ол удурланмаан, ынчаар харыы-даа чок.
Чечен кырганның чугаалааны дег, көвүрүгде федералдыг шериглерниң доскуулунга эккелген. Меңгини орай кежээге чедир байысааган. Ооң турган кезээниң дугаарын, кайдазын, командириниң эргезин, ат-сывын долузу-биле шуптузун айтырып байысааган. Кежээки чемни өске солдаттар-биле чигген соонда, ону караңгы өрээлге суккаш, шоочалап каан. Ол дүн эрткенин билбээн. Соп каан дег, далдыр удуп хонган.
Дүъш үезинде взвод командири Серебряков база ийи эжи УАЗ-иктиг бо халдып келгеннер. Меңгиниң өөрээнинден карактарының чажы чаактарын куду бадып турган. Бодаарга-ла, ооң кады төрээн акы-дуңмазы келген ышкаш болган. Олар база Меңгиден дудак чок өөрүп турганнар — ылаңгыя командири. Ону ийи-үш-даа катап куспактаан.
Чурукту интернеттен хоолгалаан: yandex.ru/images/sea...
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6