Тыва чечен чогаалдың дээжизи
Виктор КӨК-ООЛ, ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Тываның улустуң артизи.
3 көжегелиг, 5 көргүзүглүг шии
Киржикчилери:
Сарыг-Ашак, ядыы арат.
Ооң кадайы.
Кара
Салбаккай
Уран
Балдаң-оол – кадайының дуңмазы.
Седип – Караның ынакшаан кижизи.
Хам-оол – хам кижи.
Хорлуу – Хам-оолдуң кадайы.
Кенден-Хуурак – Караның ашаа.
Өске – Кенден-Хуурактың айбычызы.
Бышкак-Кара
Даш-оол.
БИРГИ КӨЖЕГЕ
Бирги көргүзүг
Бора бөдүүн өгде Сарыг-Ашак удуп чыдар, кадай Салбаккайның бажын дырап олурар. Хүн дүъш эрте берген турар.
Көжеге ажыдары-биле, Салбаккай ырлап эгелээр.
Чавагазын салбактаңар,
Чаваа доруун эзертеңер.
Хенче доруун эзертеңер.
Чодураа деп чокпак чүве
Кандыг талдан
үнген чүвел?
Чоон чаштыг Салбаккайны
Кандыг кадай
төрээн чүвел?
С. Ашак (улаарап). Ой, ой, ой! (Хөделип чыдар).
Кадай. Ойт, ойт, бо канчап бардың? (Даңзазы-биле иткилептер, Сарыг-Ашак оттуп келгеш, ол-бо көрүп, аайын тыппайн барган олурар).
С. Ашак.Ядараан, улаарай берип-тир мен. (Үзүктелир). Бир-ле черге хаак кезип чоруур-дур мен, канчангаш бир-ле көөр дээримге, чанымда теве кылаштап келгеш, мени чиир дей берген де. Ёо, чүрээм соп олур. (Шай кудуп ижип олурар).
Кадай. Улаарап эвес (ковайып олуруп алгаш), харам бастыга бергениң ол ышкажыл, улаарап эвес. (Даңзазын алгаш, таакпылай бээр).
Салбаккай. Кижи харам бастыга бээрге, кижиниң холу-буду эге-ле шимчевестеп каар боор ийин.
С. Ашак. Бо чылын чылым кирген кижи болгай мен, кадай. Ам алдан бирлеп турар. Чочу-Ламага шо-төлгеден кагдырып алыр чүвемни.
Салбаккай. Сээң харың кажыл, авай?
Кадай. Та, уруум, билбес мен. Караны божуурумда, он тостуг турган боор мен, азы кажыл?
С. Ашак. Аваңдан чөгенмес сен бе, уруум. Бодунуң хары хамаанчок, каш өшкүзүнүң ончазын безин билир ийикпе. Ам бежен бирлиг ышкажыңгай. Кара ам чээрби ийилиг, чээрби бирлиинде өгленди.
Кадай. Та, та, кым санап чоруур боор ону, сен эвес.
С. Ашак. Кайы, мен үргүлчү санап чоруур-дур мен бе?
Кадай. Кандыг ийик сен, эреге тудуп алганыңда хүнзедир-даа санаар эвес ийик сен бе. Караны божуурумнуң мурнунда чок апарган оолду божуурумда, он тостуг турдум. Кара ооң соонда бир чыл болгаш тывылды, ам чээрби ийилиг, он тос, чээрби ийи, ам дөртен бир бе, азы кажыл?
С. Ашак. Бежен бирлиг эвес ийик сен бе? Караны божууруңда он тостуг эвес, чээрби тостуг эвес ийик сен бе. Ол чү деп дөмей эдип олурарың ол боор…
Кадай. Кара өгленгеш, ам бир чыл болду.
С. Ашак. Харын, ону катай санаарга, бежен бирлиг-дир сен ийин. Ам маргыш чок кыраан-дыр сен.
Кадай. Кым аныяк мен дээн, хей чүве чугаалап олурар. Сээң-биле өгленир чылымда Кара бар ийикпе?
С. Ашак. Ийе, бар-ла чүве, Чоон-Дыт адаанга Чавар-Кадай үңгерип алган келбээжик бе, ынчаарда мен…
Кадай. Каям, уруум, ол пашта ак-быдаа артыын ынаар чылыды тип каг, Уран өшкүлерин киирип кээр боор, анайларың кайда барды, кажаалап албас сен бе?
С. Ашак. Ынчаарда мен кежегемде хиндиктиг аныяк оол хап турдум.
Кадай. Хей чүве чугаалаар, ашак кижи хирезинде.
Салбаккай (пашты харап көргеш). Ийи-ле аяк чүве бар-дыр.
Кадай. Кээрге, кырынче сугдан куткаш, чылыдып бээр чүве харын, анайларың кажаалап ал, уруум.
Салбаккай. Мындаа Хүлер-оол угбамны каяа көрдүм деп чугаалап олурду, авай?
Кадай. Хендерге хүрээзиниң найырынга, аңаа Майдыр бурган эргиткен черге көрдүм деп чугаалап олурду чоп, уруум.
С. Ашак. Малдыг, бай улуска ажы-төлүн берген улус амыр чоруур деп Акыш-Шагдааның чугаазы шын-дыр ийин. Мен мынча ботка хүрээ-хиитке бажым үзүп тейлеп көрбээн кижи-дир мен ийин.
Кадай. Хомду чаазынга чорааш, чүнү кылып чорааның ол, Хүрээге тейлевейн?
С. Ашак. Чүү деп чүзү боор, Баа-Уваң шерии-биле аткылажып-аткылажып, ийи-кыдат чалаа-кара олчалап алгаш чанып келчик мен чоп, Сарыг кадайы деп кончуг узун кара чаштыг кыс-ла багланып алган чоруур чүве чораан.
Кадай. Ам кырып келгеш, кижи шоодар апарган, бо ашак.
С. Ашак. Шын чүвениң шынын чугаалаардан өске. (Каттырып олурар).
Салбаккай. Мен бо эрткен дүне дүжүмде угбамны дүжей берип-тир мен. Бир-ле черге иелээ каттап чоруур-дур бис.
С. Ашак. Удавас аалдап келир боор ийин оң, уруум.
Салбаккай. Шынап-ла, бир чыл ажып тур, чүге келбес кижи боор?
Кадай. Сүт-саан элбээрин манап туру болгай аан, а аалдар чаа чайлаглаан болгай, удавас чедип кээр боор ийин оң, уруум. Уруг кээрге, бооп бээр чүве чок канчаар чоор, суранып албас болза, талаар боор ийин бо, ашак.
С. Ашак. Демги шилегени бооп бээрден өске, бо чоокта аалдар бар эвес.
Салбаккай. Хам-оол сугда чүве бар ирги бе?
Кадай. А-а, хувурай берзин, чүзү боор, өлүп чадап олурган чүвелерде. Өлүр четкен харам чүвелер болбас ийик бе, харын амдыы шилегени бооп бээр-дир ийин. (Уран кирип кээр).
Уран. Хунавыс Базыр-Лама аалының кужурлаткан хоюнче четтирбейн маңнап чоруй баарды.
Кадай. Орта мал боор бе?
С. Ашак. Кончуг мооманы аа, ам ынаар элеңнээр-дир мен аа? Кужурладып чордуңар бе, уруум?
Уран. Ийе.
Кадай. Кадарчылары чүнү көрүп чоруур чүвелерил, чаш уруг чадажып чорда.
Уран. Тоовас-даа уруглар чорду, харын кижини кыжырыыр. Бирээзи амдыы кымый оглу… Ортан-Хөө ышкаш чорду.
Кадай. Ол бээр канчап чедип келгени ол?
С. Ашак. Чаа, ол аалда күдээлеп турар оол дивежик бе.
Кадай. Че, канчап барган ашагылаан бо, анчыг. Өшкүлериң кайда чыттырып кагдың, уруум?
Уран. Бо мында, дыт дөзүнде.
Кадай. Сен чүге олуруп алдың? Ол кончуг хунаңны…
С. Ашак. Хөй өшкүлүг эвес, чаңгыс хунаны чоор чүвел ону, аалдар кезип чоруй баар чүвени, бооп алыр чүве-дир ийин.
Кадай. Чиирден өске чугаазы чок…
С. Ашак. А, ам канчаар чүвел? Чер кезип чоруй баар чүвени. (Бичии чеп алгаш, үне бээр).
Кадай. Че уруум, Салбак. Дүргедеп көрем, анайларың ээп албазын. (Салбаккай курун чоруй куржанып үне бээр). Пашта быдаа бар, кырынче бичии сугдан куткаш, чылдып иш, уруум.
Салбаккай. Дуу ооругдан бир чүве караңайнып чоруп олур. Аъттыг кижи бе дээримге, чаңгыс черде турган-даа ышкаш, дуу ол үш дыттың бо талазында.
Уран (үне халыыр). Кайда? Дуу де наан.
Кадай. Че, хей эрткен-дүшкен улусче дыка кайгаваңар, ынчанмас чоор, кирип келиңер.
Салбаккай. Ам хавак баарында кирип келди.
Уран. Мен ам көрбейн баардым.
Кадай. Бо канчап барган өг ээлери силер, эрткен-дүшкен улус кайгавас чоор дээрге.
Салбаккай (ырлай бээр, оон иелээ):
Дээр өңнүг бора муңгаш,
Оо, дыңгыл-дыңгылдай,
Девиржиткен тенек хейил.
Оо, дыңгыл-дыңгылдай.
Деге баштыг эзеңгизин
Оо, дыңгыл-дыңгылдай,
Кижээ дөгээр, тенек хейил,
Оо, дыңгыл-дыңгылдай.
Кадай. Бо канчап хейтеп турарың ол боор? Чаш хирезинде ырлаар ырызы безин боттарын мурнап өзе берген!
Салбаккай. А, канчап баар чүвел?
Кадай. Канчап баар чүвел деп чүзүл? Олдузуннуг кезектиң ажы-төлү ышкаш. Маңаа сугдан эккел. Шай хайындырып каар-дыр, ачаң кагып өлүрүнде кээр боор.
Салбаккай. Мындыг дораан кайын чедип кээр ол!
Кадай. Ындыг дораан кайын келирил деп чүзүл. Ма, бо хууңнуң иштин чайып каапкаш, бо сыгыртааны эштеп ал. (Салбаккай хууңнарын алгаш үне бээр).
Уран. Уйгум келгеш, бажым аарыксай-дыр, авай. (Херлип турар).
Кадай. Хүндүс удуурга, талаар, уруум. Хүн сопкан боор ийин оң. Соок суг-биле чунуп каавыт, барам, уруум.
Салбаккай (даштын). Кайы бо кыдат пашка бе, азы бо чылапчага бе, чоп чылапчаң ишти багай чүвел?
Кадай. Кыдат пашта чүү бар чүве-дир?
Салбаккай. Долу шайлыг-ла чүве-дир.
Кадай. О-о, кончуумну, ол шайымны уттуп алганым ол-дур ийин. Хүнзүй берген ирги бе. Оттан салгаш, чылыдып көрем, уруум. Бо уруг база бажым деп тур, изиг чүведен ижип көрзүн.
Уран. Демги бараан көстү-дүр бе, угбам?
Салбаккай. Бо кел-ле чору. Дүлей-оол честей эвес бе бо. Чоп ол ышкаш чүвел?
Уран. Көрем, авай, урууңну, кижини ынча дээр чүве-дир. (Салбаккай кирип кээр).
Кадай. Харын, чүге ынча дээр уруг боор але, уруум.
Салбаккай. Ам он бештеп турар кыс болган кижи-дир сен, ам келир чылын эътке садып чиир чүве мону.
Уран. Көрем, авай, урууңну, кижини ынча дээр чүве-дир.
Кадай. Дуңмаң-биле өлүрүшпейн көрем, бажым дээш пат чыдыр.
Уран. Бышкак-Караң бажы, Бышкак-Караң бажы…
Салбаккай. Дүлей честей, Дүлей честей.
Кадай. Чоону бердиңер, чүңер былаажы бердиңер? Өшкүлериңер саап алыңар, анайлар оъттап алзын. (Үне бергеш). Бо чүү улус чоруп олурар чүве боор, уруум? Ушкажып-даа алган ышкаш. (Уран үне бээр).
Салбаккай. Кайда, авай? (Хана караандан бакылап турар).
Уран(даштыыртан). Ой, угбам-дыр.
Салбаккай. Ой, кайда? (Үнүп чыда курун баскаш, барып ужар, кадай удур кирип келир).
Кадай. Кончуун аар мооң, орааштынган, дөрде уур, баланы өскээр сал.
Салбаккай. Угбам-дыр бе?
Кадай. Ийе. (Курун кызыдып, чеңин кеде бээр. Салбак уурну өскээр салгаш, ширтээн аштай бээр). Дыка бурулатпа.
Уран (эжикти бакылааш). Угбам чедип келди.
Салбаккай. Кайда, дуңмам? (Үне бээр).
Кадай. Чоондуңар, багай уруум чедип келген-дир. (Олудун чазап, даңзазын ажыдып олурар).
Кара (даштын). Па, Уранның улгатканын, мээң-биле дең. (Кирип кээр). Менди-ле тур силер бе, па даадым, бээр, уруум, боже. (Орун баарынче олуртуп алыр, Уран, Салбаккай кирип кээрлер).
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19