Кижиниң өскен-төрээн чери дег онзагай, уттундурбас чер кайда боор. Мээң авам Дарда Сапыянаковна Тас-оолдуң кады төрээн дуңмалары Дамба Сапыянакович биле Хамаан-оол Сапыянакович Монгуштар көгү-шыгы хөлбеңчиңнээн Хорум-Даг суурувуска өзүп, амыдыралдың кадыг, берге оруктарын, ажыл-иштиң эң чымыштыын чурттап эгелээннер. Оларның төрээн адазы, мээң кырган-ачам Сапыянак Допуйович Монгуш – чылгы малдың ээзи, аътка ынактарның эвилелин тургузуп, чыраа-саяк, челер-маңнаар малдарны өстүрүп, чарыштарга салып, кожууннуң ат-алдарын республика чергелиг көдүрүп, алдаржыдып чораан хоочун чылгычы.
Даайым Дамба Сапыянакович Монгуш хөй ажы-төлдүң үлегерлиг адазы, күүйүм Анчымаа Конзакпановна-биле өг-бүле тудуп чурттааш, 10 ажы-төлдү кижизидип өстүргеннер. Күүйүм Маадыр ие орденниң эдилекчизи. Улуг оглу Юрий Дамбаевич хоочун чолаачы, өөнүң ишти Лариса Окайтыевна, оларның өг-бүлези Кызыл хоорайның үлегерлиг өг-бүлелериниң санында кирген, найысылалдың хүндүлүг чурттакчылары. Олар өскүс арткан дуңмаларын бут кырынга тургузуп, эртем-билигге чедирип, амыдыралдың узун оруунче үдеп үндүрген. Оолдары: Март-оол Дамбаевич Иштики херектер яамызының хоочуну, амгы үеде Президентиниң кадет училищезинде башкылап чоруур, Орлан Дамбаевич Онза байдалдар яамызының хоочуну, амгы үеде ол-ла яамыда ажылдавышаан. Кыстары: Дарый Дамбаевна Ховалыг – Чадаана хоорайның Мерген-Херел аттыг культура төвүнде «алдын холдуг» даараныкчы, Шолбана Дамбаевна Монгуш – Иштики херектер яамызының хоочуну. Хеймер оглу Хеймер-оол Дамбаевич – Чадаана хоорайның Мерген-Херел аттыг культура төвүнде үн оператору.
Даайым Дамба Сапыянакович топтуг-томаанныг, мөзү-бүдүштүг. Ол номчуттунарынга дыка ынак, Чадаана хоорайның ном саңының идепкейлиг номчукчузу чораан. Бажыңынга баарга, номчуттунган орар кижи. Жданов аттыг колхозка эртеминиң аайы-биле мал тарып, боозадыр селекционер болуп бүгү назынында ажылдаан.
Биче даайым Хамаан-оол Сапыянакович Монгуш – малчын кижи. Амыдыралының сөөлгү хүннеринге чедир мал-маганын малдап, аскыр-өөр чылгызының когун үспейн өстүрүп, алдарлыг чылгычы атка четкен. Өөнүң ишти Бүрбү Чигжиевна-биле 5 ажы-төлдү төлептиг кижилер кылдыр өстүргеннер. Улуг уруу Чечек Хамаан-ооловна Монгуш лаборант эмчи чораан (бистиң аравыста чогу харааданчыг). Ханды Хамаан-ооловна үр чылдар дургузунда Чадаананың төп эмнелгезиниң кадрлар талазы-биле ажылдаан, амгы үеде Чадаананың 4 дугаар школазының харыысалгалыг секретары. Снежана Хамаан-ооловна Кызылда А.С. Пушкин аттыг ном саңының ажылдакчызы. Оолдары: Дарыма Хамаан-оолович адазының соон салгаан улуг чылгычы, Виктор Хамаан-оолович Тываның күрүне университединиң доозукчузу, амгы үеде хуу сайгарлыкчы.
«Ада калыр — оглу артар, аът өлүр — баглаажы артар» деп үлегер домак чиге-ле сөглээн, угаадыглыг, чон аразында дириг.
Чааваларымның арыг-силиин кижи магадап ханмас, өгде хөй ажы-төл бар деп билдинмес, шупту чүве эңме-сеске, арыг болур. Мал-маганын тутпушаан, ажы-төлүнүң ишти-хырнын кылбышаан, бажың-балгадын арыглап-аштап канчап четтигип турган ирги.
Мээң бичии кижиниң бо хүнге чедир сагыжымда артып калган кайгамык чүүл болза Анчымаа чаавамның шала чууру. Дозу чок ыяш шаланы чаңгыс шалалап саваңнап чуур.
Мээң даайларым кайызы-даа чыткан хой тургуспас дээри ышкаш топтуг-томаанныг, мөзү-бүдүштүг, хөй ажы-төлдүг үлегерлиг адалар, өг-бүлезиниң быжыг чөленгиижи, амыдыралдың башкарыкчылары, бистиң аравыска чурттап чорааны алдар, мактал.
Аар ийге, бээр ийге
Ачам төрээн,
Монгуш төрээн.
Алды кожуун чонуң-биле
Аргыжып чор дээн чагыы.
Кожа чыдар Хорум-Дагны
Кончуг ырак дээр сен бе?
Кошкар хаайлыг оолдарын
Кончуг эжим дээр сен бе?
Бо баштак ырыны бижиир болза төнчү чок.
Чөөн-Хемчик кожууннуң аътка ынактар клувун бүгү назынында чылгы мал малдап келген чылгычыларның салгалдары Чадаана хоорайның төвүнде кырган-ачам, хоочун чылгычы Сапыянак Допуйович Монгуштуң аъттыг тураскаалын бөлүк чылгычылар, оларның салгалдары дугурушкаш, Валерий Донгакович Дас-оолдуң (уйнуу) удуртулгазы-биле тургусканнар.
Салгалдар алдарлыг чылгычыны утпаан, ам-даа хүндүлеп, тураскаалды тургусканы өөрүнчүг, аныяк-өскенге өөредиг. «Эки кылган ажыл – элеп читпес алдар».
/ Татьяна НОРБУ,
ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, РФ-тиң ИХЯ-ның хоочуну, күш-ажылдың хоочуну.
Кызыл хоорай.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №48 2025 чылдың декабрь 11
