I
Кашпал хемнер унунда кадыр хаяларга Хартыга өзүп-доругуп келген-дир эвеспе. Ол уязындан ужуп үнүп, улуг оран-девискээрин сонуургап чоруп турар апаргаш, бир-ле катап шынаада чиилешкен хөй куулар чоогунга хонуп алган иргин.
Чараштарын магадап, харын-даа оларның аразынче шуут кирип, кады хөглексээн. Ынчалза-даа дидинмейн, ырактан бараадап олурган.
Бажында алдын-сарыг чүглери-биле эштеринден ылгалып турар хуулгаазын чараш Кууга ооң карактары доктаап, эр чүрээниң согугларының бир янзылыг апарып турарын эскерип-даа эгелээн Хартыга эвеспеңер де. Таалап дүвүреп каап олурда, хүн даглар артынче ажа берип, дүн дүшкен.
"Хуулгаазын Куу-биле ужуражып, көржүп көрзе"– деп, чүткүлү хайнып турза-даа, "бора багай Хартыганы аккыр чараш хуулгаазын Куу кайыын тоор аан" – деп чигзинигден алаң кайгап, ара соксап каан чүве-дир.
Хүннер-дүннер эртип-ле турган. Хартыга хөлге келгеш, чүгле сеткили өйдүгүп-өйдүгүп, ужуп чана бээр мындыг.
Бир-ле эки хүнде хөл чоогунга кежээлээш, чанып чоруурунуң кырында турда, магадаары өөр куулар аңаа уткуй бөкперлежип алган бо келгеннер де.
"Анаада дистинчип алгаш, дээрниң хиндиинге безин четкеш келир ийик, ам канчап бардылар?" – деп элдепсинзе-даа, амырап чугааланып-тыр:
– Хуулгаазын чараш куулар, сол-менди бе ыңар! Кандыг чору силер чээ?
– Тайгадан дастар четкилеп келген, арай сезинчии кончуг бооп-тур ийин. Сен топтуг-ла болгай сен, үең бар болза, бисти үдеп көрем, кашпагай Хартыга! – деп, куулар мындыг болганнар.
Оларны дескинип, хииктелдирип чоруп турган Хартыганы көрбээннер чок болгай, оозу оларның турлаг хонаштарын-даа эки биле берген. Ынчангаш Хартыга өөр кууларны үдеп каарын өөрүшкү-биле чөпшээрешкен иргин.
Дужуксаза-даа, дидинмейн чорааны Куузунга мынчалдыр таваржып келген иргин. Ужу-кыдыы көзүлбес делгем хөлдүң эриин дургаар кууларны турлагларынга тус-тузунга үдеп каап, шылап могаар туржук, эрези хайныгар мындыг.
Хеп-хенертен бир-ле черден олча хайдынып чораан Инек-Сокпа салаа-сайгыдын сарбайтып алган хөме таварып кээп-тир. Хартыганың хан-дамыры чым-сырт кыннып кээп, халдап келген Инек-Сокпаның хаваан орта тепкеш, чидиг дыргактарын ооң эдинче киир кадагылапкан. Оозу багайтыр алгырыпкаш, ойлап чоруптарга, мырыңай дидимненип, чугаа-сооду үнүп, сонуургаары хуулгаазынмайны соңнадыр арттырып алгаш, хөөрешкен-даа Хартыга-дыр. Куу ону манап чораанзыг, ооң аайынга кирип, харын-даа чоорту бот-боттарынга хамаарылгалыг-даа апарганнар. Ынчалдыр-ла, үр үе эртпээн ышкаш болганда, күс дүжүп, куштарның чылыг чурттарже ужуп чоруур үези келген. Хартыга биле Куунуң чедер черлери ийи аңгы болганда, олар чарлып чоруур апарганнар. Катап база душчуп келир болуп даңгыраглашкаш, хаарып келген соок өйнүң хараазындан изиг чылыг чурттарже ийи тарай ужа бергеннер.
II
Часкы хүннүң херелдери чайнап турда, чалыы чүректер чараш бойдустуг делгемнеринге катап база ужуражып келгеннер. Хартыганың өөрүшкү, тура-соруу хайнып, долгандыр делегей аңаа кайгамчык кылдыр сагындырып, туруг хаяның кадыр какпаанда уязынче душтуу Кууну эдертипкеш, чоруурунуң кырында турда, оозу карактарын Хартыгаже чиге көрбейн чалданып турары бир-ле сезинчиг овуузунну оштап эгелеп-тир.
Хартыга эскерип кааш, дораан сонуургаан:
– Хуулгаазынмайым, мээң кадыр хаяларымче кады барып, турлаам-биле таныштырар болгай мен. Канчап өөрүшкү чок тур сен?
– Өске черниң хөлдеринге дыш чок чурттап чордум. Турумчуп алган хөлүвүске меңээ амыр-дыш бербестер хөй турду. А мен?! Мени эш-хуузу-биле бир шилен өскелерден хайгаарап эгелээн. Чоорту ынакшылче шилчий бергенивисти билбейн барган мен. Шиленге сеңээ ышкаш ынак эвес мен, ынчалза-даа ооң-биле дүвүрээр апарганымны сеңээ чугаалап диттикпейн турдум – дээш, Куу куду көргеш, олуруп берген.
Хартыганың тос өкпези доозазы туруп, хорадап турган бол, Куунуң сөстеринге бүзүревейн, ылавылап айтырып шаг болган.
Кажан ынакшылдың одунуң өже бергени ыяк билдине бээрге, ала-чайгаар ындынналып эгелээн-даа Хартыга иргин, ындыг-ла ыйнаан, даш чүректиг эвес:
Хөлде куулар төнген эвес,
Хөрээм ыстаар, ол-ла кончуг.
Хөңнүм үнү төнген эвес,
Хөмүрээрген ол-ла кончуг.
Үнер хүнүм херели дег,
Үем-чергем көвей-көвей.
Үер сугнуң шапкыны дег,
Үзел соруум күштүг-күштүг
– деп чоруй, хөңнүн чазамыктап алгаш, кашпал хемнер уну кадыр хаяларда уязынче чанып келген иргин.
III
Хартыга бодунуң турлаанга чедип келирге, айтырыглар оон-моон саарлып-ла эгелээн:
– Онза Кууну моорладып кээр болган болчук сен, ооң кайыл? – деп кыңчыктырбайн, сонуургааннар.
– Ол-даа бүтпээн ийин. Куум өске амытан-биле доңнажы берген болчук
– деп, хөрек-чүрээ ыстап турза-даа, чоргаар харыылап турган Хартыга иргин.
– Богда орта сен бе, канчап мынчап көрүп эрттирип алыр боор, кашпагай амытан ийик сен. Хуулгаазынмайыңны барып хунаап алгаш кел! – деп, кызыдыр негээрлер-даа бар болган.
Шынап-ла, чоонган ийик, шырбайып тургаш, хуулгаазын Куузун дедир хунаап алыры-биле, күжүр Хартыга окталдырып-ла каан.
Ша-даа четпейн, хөлге ужуп келирге, ону өөр куулар уткуп ап, алдын-сарыг эжиниң аксының быжыг эвес болганынга буруузунуп, аразында ооң чогун чугаалааннар.
Кайда барган дээрзин Хартыга айтырып сонуургай бээрге, оозу Шиленниң турлаанче чорупкан болган.
Хартыга чежемейниң-даа экер-эрес болза, катап аймаарай берип, уян сеткилиниң ханызындан мындыг одуруглар ужу-кыдыындан шуужуп-ла эгелээн чүвең иргин:
Чаражынга караам доктаап,
Чалыы чүрээм часканын ай.
Чаныңайга кады чорбаан,
Салымымның дошкунун ай.
Шаа барып өскениң боор,
Шалбаа Куузун көрбээним кай.
Шалың-хыраа соок-ла дүшкен,
Чарлыышкынның халалыын ай.
Ындыг болза ындыг ыйнаан,
Ыглаар эвес, сыктаар эвес.
Ынакшылдың оду кыппаан,
Ыйба хүл бооп хадый берген.
Шилен-биле дүвүрээн Кууну хире-хире бодап-сактып чорза-даа, сөөлүнде шаа-биле кайгамчык эки кылдыр амыдырап чурттай берген Хартыга иргин...
Тахир МЕКПЕР-ООЛ.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
"Шын" №56 2024 чылдың июль 27
