Июль 29, 30 хүннеринде Сүт-Хөл кожууннуң тургустунганындан бээр 80 чыл оюнга болгаш Наадымынга тураскааткан байырлыг хемчеглер болуп эрткен.
Ийи дакпыр байырлалдың баштайгы хүнү Кара-Чыраа сумузунуң Наадым шөлүнге кожууннуң күш-ажылчы коллективтериниң байырлыг чыскаалы-биле эгелээн. Ону кожууннуң чагырга даргазы Алдай-Мерген Ховалыг биле кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Андрей Хертек күрүне туктарын киискидип, аъттыг баштап үнүптерге, соондан 22 коллективтен 500 ажыг күш-ажылдың кижилериниң өөрүшкү долган арыннары улам байырланчыг шинчи киирген. Шак ындыг бедик хей-аът көдүрлүүшкүннүг байырлаарынга сүт-хөлчүлерде чылдагаан хөй.
Социал-экономиктиг көргүзүглер талазы-биле кожууннар аразында республика рейтингизинде Сүт-Хөл кожууннуң 3-кү черни ээлээни безин улуг чедиишкин. Ол дээрге кожууннуң бүгү чонунуң шудургу күш-ажылы-биле чедип алган үре-түңнели. Ынчангаш адыр бүрүзүнден шылгарааннарга ол хүн шаңнал-мактал база хөй болган.
Дөрттээр хойлар Ондарларда
Наадымның кол маадырлары – чайның изии, кыштың соогу дивейн, кара дерин төп ажылдап чоруур малчыннар. Сүт-Хөл кожууннуң бо чылгы Наадым чемпионнарының бирээзи, ТР-ниң алдарлыг малчыны, “Алаак” көдээ ажыл-агый кооперативиниң удуртукчузу, муңчу Буян Чангаевич Ондар. Бо малчынның коданы бир тускай деп улус чугаалажыр. Чүл дизе, ооң хойлары кезээде ийистээр. Оон-даа артык дөрт хураганны безин төрүптер ховар таварылгалар чүгле бо малчынның коданында болуп турарын улус кайгаар. Ындыг солун байдалды Хакасиядан бөлүк эртемденнер кичээнгейге ап, шинчилел ажылдарын чорудуп кээп турган. А малчын ол дугайында кижи кайгаар чүүл ол эвес деп чугаалады:
“Шээр малды таптыг өстүрерге, кончуг өзүген боор. 1995 чылдан тура мал малдап келдим. 2007, 2011 чылдарда Наадымнарга чемпионнааш, бо чылын ийиги чергениң чемпиону атка төлептиг деп үнелел алдывыс. Бо кыш эки эрткен болгаш малдың чаш төлүн эки камгалап алырынга дөгүм болду. Ам сиген-ширбиил айтырыы нарыыдаар чыгыы апарды. Чылдың-на 10 ажыг машина мал чемин белеткээр улус бис. Бо чылын суланы немей садар бис, чүге дизе сиген көңгүс үнмээн. Бо чылгы Наадымны бедик деңнелде эрттирип турар деп эскердим. Бодум ышкаш малдан халбактанып чоруур Тываның бүгү малчыннарынга келир кышты хүр-менди эртип, быжыг кадыкшылдыг болурун күзээр-дир мен” – деп, малчын чугаазын доозуп турда, ооң өөнүң ишти Аржаана Каң-ооловна Ондар уламчылады: “Бот-орулгалыг мал малдап чоруур болганывыста, бирээвис күрүне ажылынга ажылдавас болза, дөрт кызывысты азырап-өстүрери нарын апаар деп чугаалашкаш, мен Суг-Аксында эге школа башкызы болуп ажылдай берген мен. Ийи бодувус болгаш дөргүл-төрел демниг болгаш, ажыл- агый шуудап чоруур деп бодаар мен. Уругларывыстың улуу ТывКУ-ну кызыл диплом-биле доозуп алды, а бичиизи чаа-ла алдыгы класстың өөреникчизи. Бо шагда күрүнеден “эккел!” деп негеттинериниң орнунга, мал өстүрүп, кижи бүрүзү боттары кызар болза, амыдырал шуудаар. Бис өстүрүп алган малывысты садып-саарып тургаш, Кызылда чаңгыс өрээлдиг бажың садып алыр аргалыг болдувус. 2016 чылдан тура “Кыштаг” губернатор төлевилелиниң киржикчилеринге коданывыстан 200 баш хойну чылдың-на садар-дыр бис. Амгы үеде Чазактың талазындан чоннуң амыдырал-чуртталгазын экижидери-биле хөй төлевилелдерни боттандырып турары дыка эки. Күрүнеден деткимче барда, чүгле кызып ажылдаары боттан хамааржыр.”
Хураган дүгүнден энчек шынарлыг
Наадым байырлалында кидис салыр мөөрей база эрткен. Аңаа Алдан-Маадыр, Кызыл-Тайга, Ишкин болгаш Ак-Даш сумулардан дөрт команда киришкен. Түңнелинде дооразы болгаш узуну 2 метр шевергини кончуг кылдыр кожууннуң 80 чыл юбилейин бижээн кидисти Ак-Даштың командазы мөөрейниң негелдезинде көрдүнген 2 шак дургузунда кылып дооскаш, тиилекчилер болган. Команданың капитаны Регина Ондарның чугаазы-биле, кидисти үш шоодай хураган дүгүнден кылган. Хой дүгүнге көөрде, хураган дүгү кириичел болгаш эдилээрге чиик, белен элевес болур деп, тайылбырлады:
– Бо мөөрейге киржирде, албан-биле чаш хураган дүгүн үш шоодайны чыып¸ белеткеп алган бис. Ниитизи-биле бо кидисче 20 хураган дүгү үнгени бо. Кылып алган кидизивисти эживис Айлаң Ондарга белекке бээр деп шиитпирлеп алдывыс.
Кидис салыры, бирээде, дыка улуг демниг ажыл, ийиде, шаандан тура тыва чон кидис салырын байырлал кылдыр эрттирип чораан. Бодум бичиимден-не ада-иемге дузалажып, кидис салырынга киржип турган мен. ТывКУ-ну дооскаш, дүк-биле ажылдаар технологияны эки сайгарып, кидистен аңгыда дүктен кылган ойнаарактар, чонактар, уктар дээш өске-даа чүүлдерни хөйү-биле кылып турар мен. Наадымнарга үш удаа киришкеш, Кызылга ийиги черниң шаңналын-даа ап турган бис. Бо удаада тиилекчи болганывыска өөрүп тур бис” – дээш, шаңналын ап, халып ыңай болду.
Амыдырал экижип турары илдең
Наадым киржикчилериниң аразында хоочуннар база хөй болган. РФ-тиң алдарлыг башкызы, 72 харлыг хоочун Татьяна Сүүр-ооловна Ондар кожуунунуң ийи дакпыр байырлалының эртип турарын дыка онзазынып, бодунуң бодалы-биле үлешкен:
Бодум 42 чыл дургузунда партия кежигүнүнге бактаап, ажылдаан мен. Бистиң үениң улузу кадыг-берге үени-даа, дең эргелиг совет үени-даа чурттап эрткен бис. Ам бо хүнде эскерип чоруурумга, өске чылдарга деңнээрге, амыдырал бүгү талалыг экижип турар. Тыва Чазаавыстың болгаш кожууннуң аныяк удуртукчуларының эки ажылдап турарын маңаа черле чугаалаксадым. Ылаңгыя ие-чаш камгалалынга хамаарыштыр күрүне дыка эки деткимчени көргүзүп турар: уруг-дарыгга дузаламчы төлевирлер өскен, божаан иелерге төлээр акшазы эки, уруг-дарыг төрүттүнерге, күрүне хөй түңнүг акшаны база берип турар. Ол ышкаш чаа уруглар садтары, школаларның туттунуп, немежип турарын көрүңер даан. Оон аңгыда, мал бажы республикада өзүп-көвүдеп турар-дыр, оруктарны септеп, көвүрүглерни тудуп турар. Мындыг хөгжүлделиг амыдыралды эки дивес арга чок. Ынчангаш, улгады берген кижи-дир мен, республиканың чонунга бот-боттарывысты бактажырын соксаткаш, эки чүүлдерни эскерип, бурунгаар хөгжүлде дээш демниг болуулуңар деп кыйгырыксадым – деп чугаалады.
Наадым шөлүнге байырлал ол хүн 18 харга чедир аныяк мөгелер хүрежи-биле доозулган. Аңаа Сүлде Донгак шүүлген, Түметей Ширижик үжүүрлешкен.
/ К. МОНГУШ.
/ Чуруктар авторнуу болгаш Мария СААЯНЫЫ.
