Тоолчургу чугаа
Хемчик шаг шаанда херээжен кижи бооп бодараан. Ол ийи ийис оолдарлыг болган. Оолдары шору доругуп өзүп орда, Амырга-Кара-Моос келгеш, оолдарын чиир дей берген. Хемчик оолдарын кандыг арга-биле камгалап алыр деп доп-дораан бодап каапкаш: «Ээй, эргим таңдым, Бай-Тайгам, өршээ! Мээң ийи оглумну камгалап, карактап көрүңер!» – дээш, ийи оглун Бай-Тайганың эдээнче октапкан.
Бай-Тайга ол ийи оолду хүлээп алгаш, улаштыр Амырга-Кара-Мооска бербес дээш, оолдарны ийи холдап туткаш, чиге соңгу чүкче октапкан. Оолдарның бирээзи улуг кадыр-кашпал ийи хемниң аразында оңгар черге кээп дүшкен. Ол дээрге Кара-Хөл бо-дур. Бирээзи дөө талада шораан-шораан тайгаларлыг, харлыг тайганың баарынга барып дүшкен. Ол дээрге Даштыг-Хөл-дүр. Ынчангаш Хемчиктиң ийис оолдары — Даштыг-Хөл, Кара-Хөл.
Өзүп, доруга бергеш, ийи хемниң унунга ийи алышкы чугаалашкан-дыр:
— Акым, бисти төрээш, бодарадып каан, өстүрүп каан ававыс кайда чүвел? Бис ававыска четсивиссе кандыгыл?
Ынчаарга, дуңмазы:
— Шынап-ла, акый, дилеп чоруптаалам — дээн. — Чаа, акый Кара-Хөл, сен бо хемниң эрии-биле бады кел, а мен дуу хемниң эрии-биле бады кээйн.
Ийи алышкы ийи таладан уткуштур баткаш, Сукпактың дүвүнде демиин бир дугаар доктааган аалывыс бар шээй, ол Сукпактың дүвүнде Бозага дээрге ол турар мозур-мозур даштарлыг, Бозаганың дужунга каттыжа берген. Бозагага келгеш, алышкылар айтырган-дыр:
— Ээй, акывыс Бозага, бистиң ававысты билир силер бе?
Бозага тургаш:
— Билбейн канчаар, билир мен. Силерниң аваңарны Хемчик дээр. А силер иелээ болза бо шупту бергелерни ажып шыдавас силер.
Ынчангаш силерни мен чаңгыс күш кылдыр каттыштырып каайн — дээш, Бозага ийи алышкыны Кара-Хөл биле Даштыг-Хөлдү Алаш кылдыр бодараткан.
Алаш кылдыр бодараткаш:
— Чиге бурунгаар, ойну-чикти, кадыр-каскалга доктаавайн, чара чүткүп тургаш, хап бадывыт — дээн.
Алаш оон хап бадып чыда:
— Авай, Хемчик! Кайда сен? Сени оглуң Алаш дилеп чор. Уткуп ал! — деп алгырарга, хайыралыг Бай-Тайга дыңнап кааш:
— Хемчик, Хемчик сени уткуй оглуң чоруп олур, уткуп ал дүрген! — деп алгырган.
Хемчик ону дыңнааш, элезинниг ховужук дургаар эстедип, дыйлаң-шыйлаң хап-ла баткан. Оглу Алаш улаштыр авазының изиг куспаанче киргеш, улаштыр хап баткан.
«Тыва улустуң бурун чугаалары, тоолчургу болгаш төөгү чугаалары» деп номдан алган.
«Шын» №33 2024 чылдың май 4
