Бир эвес Тываның эрткен төөгүзүнче хая көөр болзувусса, чөөн чүктүң чыл санаашкыны-биле шериг феодалдыг Цянь-Луннуң 29-ку чылында азы Европаныы-биле 1765 чылда мээң улуг өгбем Шарап ноян Хемчик кожуунун үндезилеп тургускан. Шак ол чылдан эгелээш, мээң өгбем ноянның ак өргээзинге Хемчиктиң дүжүметтери аксында шынныг, холунда актыг бараалгап чорааннар.
Шарап ноян эгел-ле чаа тургустунган Хемчик кожууну Улаастайда Манчы-Хаанның төлээзи, Иштики шериглерниң чанчын-сайыды, хэбэй-амбынның Чарлыы-биле Моолдуң Сайын-Ноян-Хаан аймактың ваң нояны Цэвэн-Рабданның Таңмазынга чагыртып киирген.
Ынчаарда Хемчик кожуун 1200 албатылыг, 270 өрегелиг, чер базар малы 24 муң турган.
Шарап ноянның соонда Хемчик, Өөлет Бээзи кожуннарны дараазында мээң өгбелерим нояннар: Саргин, Темчик, Шоңгур, Базыр Үгер-Даалар ада-ызыгуур салгап чагырганнар.
Шарап ноянның үезинде Хемчик кожууннуң Чызааны Барлыктың Алдын-Булакка турган. Мында кымнарны чок дээрил: одагалыг, улуг, биче дүжүметтер, оргумчулуг лама башкылар, каас-шиник кеттинген агай кыстар, хөдел, соодал-паштанчыларга чедир. Оларны эскерип көөрге, хей-аъттыын, омак-хөглүүн, күзел-соруктуун, чорумал кижилер магадап чанарлар.
Хемчик кожууннуң Таңма төвүнге Моолдуң Улаастайдан, Таңды-Тываның амбын бээлиден чүглүг бижиктер хүннүң чыгыы кээр. Даштын кара өглерде оор, дургун-чакпыыл кижилер Манчы-Хаанның Тос эриизи кымчы-шаагай база манап чыдарлар.
Ол шагда Хемчик кожууннуң төрел аймак көшкүн чону Бээзи кожуун-биле аралаштыр, холушкак чурттап турганнар. Чүге дизе бо ийи кожууннуң аразынга тускайлап доктааткан кызыгаар турбаан. Кижилерни чүгле сумузунуң ады-биле тодаргай билип алыр. Чижээлээрге, Ак-Монгуштар, Кара-Монгуштар дижик, олар Ак, Алаш, Аяңгаты, Шуй ынаар көжүп чорааннар. Ондарлар Алдыы, Үстүү Ишкиннерге, Ооржактар Ак, Мунгаш-Ак, Манчүрек, Көшпес, а Ховалыглар Сүт-Хөл, Шеми девискээринге чурттап чорааннар.
Кажан Хемчик кожуун Делгер-Эринге-Хаан, Даа кожуун апарганда, ооң девискээринге үш хүрээ туттунган. 1857 чылда Хемчиктиң Көп-Сөөк хүрээзин, 1873 чылда Чадаананың Алдыы-Хүрээзин туткан. Ооң соонда 1907 чылда Тываның чеди байларының эң тергиини мээң өгбем Ёзуту чагырыкчының кудазы Хайдып-Үгер-Даа «Буурул-Ноян» Үстүү-Хүрээни туттурган.
Ылаӊгыя Чадаананың Алдыы-Хүрээзинге дыка хөй хуурактар моол, төвүт, санскрит дылдарга өөренгеш, эртем-билиг чедип алганнар. Оларга ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң Даргазы Сат Чүрмит-Дажы, ТАР-ның бир дугаар Күрүне прокурору мээң даайым Кара-Сал Бириңлей дээш өскелер-даа.
Сөөлүнде Хемчик кожуунну 1921 чылдан эгелеп Тывага тургустунган хувискаалчы эрге-чагыргалар ону каш-даа өскертип адаан. Чижээлээрге, Делгер-Эртине-Хаан, Даа, Улаан-Хаан Уула, Хемчик дээш… А мону Чөөн-Хемчик кожууну, орустаарга, Дзун-Хемчик дээр апарганнар.
Ук материалды эрги моол дылдан Аракчаа К.Т. очулдурган (ТИГИ-ниң фондузу 115, бүрүткел 1, херек 1 (р/ф ТИГИ, р/ф 10058 т., II арыннар 144-145).
Келир 2025 чылда Хемчик кожууннуң тургустунганындан 260 чыл болур.
Шулуу КАРА-САЛ,
Шарап ноянның дорт ызыгуур салгакчызы.
“Шын” №91 2024 чылдың ноябрь 27