Ат-сураглыг Хемчик бо. Ол мээң бурунгу өгбелерим нояннарның, ал-бодумнуң, албаты чонумнуң алыс чурту. Хемчиктиң чер-девискээри делгем. Чону хөй. Төөгүзү байлак.
XVIII чүc чылда азы Цян-Лунуң хааннаашкынының 29-ку чылында (1765 ч.), Улуг өгбем Шарап ноян (Лубсан-Шарап Yrep-Даа) Хемчиктиң он одак сумулуг Даа (Делгер-Эртине-Хаан) кожуунун үндезилеп тургускан. Ол Таңды-Тываның төөгүзүнде Делгер-Эртине-Хаан кожууннуң бир дугаар нояны болуп дүжүлгеге саадаан.
Ооң соонда Шарап ноянның дорт ызыгуур салгалдары Саргин (Саргин-Цэцэн), Демчик хүндү, Шоңгур (Сүнгүр), Базыр (Базыржап), Үгер-Даалар Хемчиктиң Даа (Делгер-Эртине-Хаан), Өөлет Бээзи кожууннарның нояннары чорааннар. Оларның соонда Хемчикти Бызыяа, Сарай, Дугар, Хайдып, Буян-Бадыргы чагырып чораан.
Үстүнде нояннарның эрткен оруу төөгүлүг болгаш солун. Олар боттарының тура-соруунга ара-албатыны чагырып, «суглук» чок барганнарны хай деп, Хемчиктиң чер-девискээрин, бүрүн-бүдүн арттырып каан. Оларның үезинде Хемчикке мал, чер ажылы, ус-тывыш, садыг-саарылга хөгжүп, хүрээ-хииттер туттунуп, шажын-чүдүлге делгереп турган.
Ол шагда Хемчикке өгбелерим нояннарның ак Өргээзинге кымнар күдүк базып бараалгаваан дээр! Кыдаттың Бээжинден, Моолдуң Өргээден, Улаастайда чанчын-сайыттан одагалыг дүжүметтер, Төвүттүң Лхасадан, Моолдуң Улуг-Хүрээден оргумчулуг лама башкылар, кызыгаар-сартыыл даамалдары, албанның шуудаң-чүзү, куштуг-чүглүг бижик чедирген шапкынчылар, орус-кыдат бүүзелерниң чиижең садыгжылары дээш... Ынчаарда Хемчиктиң адаккы сула чону, та чеже-чеже кадагааты дээргилерге бараан болган!
Манчы-Хаанның шериг-феодалдыг чагыргазынга Хемчик үр болган. Ооң аар үүрге чүгүн бүгү Хемчик эктинге чүктеп эрткен. Ынчаарда Манчы-Хаанның тергиидели Моол биле Тываны даржыктыг чагыргазының адаанга каш дакпыр доңнап алган турган. Чүс-чүс чылдарда бо шивейликкен доңну моол, тыва шериглер, алдарлыг полководчу Хатанбаатар Магсаржав ноянның удуртулгазы-биле Барыын Моолга Хомду (Кобду) дайынынга боо-чепсек күжү-биле чешкен. Мээң кырган-ачам Банчен-Мээрең база ол дайынга киришкен.
Улаастайның чанчын сайыды Хэбэй амбын Тестиң амбыннары таварыштыр Хемчикти чагырары эптиг болган. Чижээ, 17 одак сумулуг Хемчиктиң Өөлет Бээзи кожууннуң нояны Чымба бээзи Моолдуң Сайын Ноян-Хаан аймаанга дорт чагыртып-даа турган болза, ол база-ла амбыннарга чагырткан. Харын-даа амбын бээли Комбу-Доржу чүгле Хемчиктиң Даа, Бээзи кожууннарындан албан-үндүт хавырарынга өйлешкен. Чеже шыдажыр, XX чүс чылдың эгезинде Даа кожууннуң тоску нояны Хайдып Yгер-Даа (Буурул ноян) бот-тускайлаң эргени чедип ап, дөрт-ле сумулуг Тестиң амбын нояннарынга чагыртпас апарган.
Ол дидим базым келир үеде Таңды-Тываның бот-догуннаан күрүне болурунга улуг ужур-дузалыг болган...
Шаанда Хемчикке мээң өгбелерим нояннар бүдүн Таңды-Тываны кайгаткан бай ызыгууртаннар чорааннар. Олар Чадаананың Адар-Төш, Бора-Хөл, Хемчик, Барлык, Бай-Тайга ынчаар одар-белчиирлиг девискээрлерни ээлеп, Хемчиктиң ужу-кыдыы көзүлбес делгемнеринге оларның муң-муң баш мал-сүрүү оожум чалгып, одарлап чораан. Ынча дүк-түмен малды аңгы-аңгы коданнарга тодуг-догаа, чугаа-сооттуг адаккы сула кижилер кадарар турган. Шаандакы тываларның «Мал эдерген кижи кажан-даа аштавас» дээри шын. Чүге дизе малдың эъдин чиптер, кежин кедиптер.
Ам маңаа Хемчиктиң сөөлгү нояны, ук төөгүде мээң честем болур Монгуш Буян-Бадыргыны база каксы сактыр апаар. Хайдып Үгер-Даа Ус хараалынга «чалалгаа» баргаш, хораннадып чок болган соонда, ооң азыраан оглу 16 харлыг Буян-Бадыргыны Улаастайның чанчын сайыды, Хемчиктиң Даа кожууннуң ноян дүжүлгезинге олурткан.
Буян-Бадыргы аныяк үезинде Барлык хомушкуларының чагырчызы мээң өгбем Ёзутунуң күдээзи апарган. Ооң агайының ады Даржап, шолазы Күскелдей.
Буян-Бадыргы ноянның угу ядыы-даа болза, мээң өгбем ону кезээде деткип чораан болгаш уруу Күскелдейге муң-муң баш малды аңгы үзүп берген. Ооң-биле кады өгбелерим Езуту чагырчы, кырган-ачам Банчен-Мээреңниң улуг күдээзи Кара-Хөл сумузунуң чагырчызы, сөөлүнде ТАР-ның Моолда Онза болгаш бүрүн эргелиг элчини Хертек Мандыпай оглу Ананды бажазы Буян-Бадыргы ноянга байлак арга-дуржулгазы, эртем-билии-биле дузалажып чораан.
Кажан 1921 чылда Таңды-Тываның салым-чолу шиитпирлеттинип турда, амбын Содунам-Балчыр бүгү Тываның тургузукчу Улуг шуулганынга келиринден ойталаан. Ноян Буян-Бадыргы чонну эвилелдеп, тургузукчу Улуг Хуралды эрттиргеш, Тываның төөгүзүнге кирген.
1930 чылда Буян-Бадыргыны, Хемчикке болган «феодал-теократ идегеттерниң контр-революстуг үймээнин дорт удурткан» дээш, Чадаанага Чымба бээзи-биле иелдирзин тудуп хоругдаан. Бооладырының мурнунда, Буян-Бадыргы ноянны баштай Туранда орустарның шалазының адаанга хоругдап, а ийи чыл дургузунда Чедерге ону ок-боолуг шериглер дүн-хүн чок кадарып турганнар. А 1932 чылда Буян-Бадыргыны ТАРН ТК-ниң Чиңгине секретары И. Шагдыржаптың чөпшээрели-биле эртенгиниң 10 шак үезинде үш шериглер Соскалдың Маңган-Элезинге боолааш, мага-бодун элезинге хөөп кааннар. Хемчиктиң Даа кожууннуң сөөлгү Гүң нояны Монгуш Буян-Бадыргының салым-чолу ындыг болган.
Даш-оол КАРА-САЛ, Хемчик нояннарының ызыгуур салгакчызы.
