Бо чылын Тывага Пандито Камбы-лама эрге-дужаалын тургусканындан бээр 105 чыл болган. Ол дугайында ТР-ниң Национал архивинде шыгжаттынган төөгү материалдары бадыткаан. Архив ажылдакчылары улуг шинчилел ажылын чоруткаш, архивтен, ылаңгыя XX чүс чылдың 30 чылдарында сарыг шажынның политиктиг шаажылалга таваржып турганының дугайында болгаш оларның аразында Лопсан-Чамзы Ондарның салым-чолунга хамаарышкан материалдарны шинчилеп көрген.
“Архив ажылдакчылары 23 фондуну шинчилеп сайгарып турда, оларның аразындан 1815 чылдың документилери безин уштунуп келгени онзагай. Ол дээрге эрги моол дылда бижиттинген тыва чоннуң кыска төөгүзү. Ында 1815 чылда Тывадан оолдарны хүрээлерже хуурактап чорудуп турганын бижээн болуп турар. Илередип тыпкан 1000 арын документиниң амдыызында чүгле 100-үн электроннуг хевирже киирген. Бо бүгү документилер Тывага сарыг шажынның ол үелерде-ле идепкейлиг сайзырап турганын бадыткап турар” – деп, ТР-ниң Национал архивиниң директору Белекмаа Муңге дыңнаткан.
Оон аңгыда, ол-ла документилер аразында хүрээлерниң туттунуп турганы, хуурактар болгаш ламаларның өөренип турганының дугайында база хүрээ-хииттиң ажыл-амыдыралын ламалар канчаар чорудуп турганын, Тываның ламалары Моолга шажын талазы-биле өөредилгени чедип ап турганын бижип каан. Чижээ, 1815 чылда Моолга өөренир дээш чоруп турган ламалар болгаш хуурактарга кызыгаар эртерде, улуг шаптараазыннар турбаан. Чүге дээрге оларга тускай бижик-эрттирилгени берип турган.
База бир төөгүнүң балалбас изи кылдыр арткан документилерде 1930 чылдарда Совет эрге-чагырга үезинде Россия девискээринге лама, хамнарны репрессияга таварыштырып турганының дугайында документилер база тывылган. Оон аңгыда, чамдык документилерде Тываның ламалары Төвүт чурттунче өөренип чоруп турганын бижип каан. Аңаа чедери эң-не берге болгаш 100 хонук дургузунда орукка чоруп кээрин документилерде айыткан.
Бо-ла хөй документилерге немей архивтиң специалистери Камбы-лама Лопсан-Чамзының чырык адын катап эгидеринге хамаарышкан документилерни база шыгжамырдан дилеп турган. Ол ажыл үезинде архивтиң фондузундан ХХ чүс чылда шажын-чүдүлгениң кандыг байдалга турганының дугайында документилер тывылган. Чүгле ол документилерни тыва болгаш орус дылдарже очулдуруп алыры нарын болуп турар деп, архив ажылдакчылары дыңнаткан. Ынчангаш архивчилер орус, тыва, моол дылдар өөренири-биле билиин бедидер ужурга таварышкан.
Лопсан-Чамзы Ондар Төвүт чурттунда сарыг шажын хүрээлериниң бирээзинге ламага өөренип алгаш, Тывага кээрге, ону Үстүү-Хүрээниң Камбы-ламазынга томуйлап каан. 1919 чылда Ураанхай чуртунуң бүгү кожууннарының шажын-чүдүлге талазы-биле эң-не улуг баштыңы – Пандито Камбы-ламазы апарган.
Сөөлүнде улуг эртем-сургуулдуг лама башкыны политиктиг болгаш шажынчы чылдагааннар-биле 1930 чылдың майда Чөөн-Хемчиктиң Адар-Төшке адып шииткен.
Сорунза МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №35 2024 чылдың май 15
