Школачыларны ада-өгбезиниң, ук-ызыгуурунуң төөгүзү, оларның ёзу-чаңчылдарының дугайында быжыг билиглер-биле чепсеглеп, ук билиглерни амыдыралынга ажыглап билиринге өөретпишаан, үндезин чонувустуң мөзү-бүдүжүн сиңирген салгалды хевирлээри амгы үеде чугула болуп артпышаан. Ындыг салгалдарывыс моон соңгаар быжыг билиглиг, делегейже көрүжү делгем, төрээн чер-чуртун, чонун үнелеп билир болзун дээн бодал-биле бо чүүлдү бижидим.
Бир дугаарында, аныяк-өскен, ылаңгыя, школа назыны четпээн ажы-төлүвүс, үндезин дылывысты улуг орус дыл-биле чергелештир билир, ада-иелери-биле, эш-өөрү-биле аразында чугаалажып, төрээн дылынга тоолдарны, үлегер домактарны, тывызыктарны ажыглап шыдаар, ырыларны, кожамыктарны ырлап билир кылдыр өөредип алыр болзувусса, келир үевисте чер-чуртунуң ёзулуг ээлерин өстүрүп алганывыс ол болур.
Ону чедип алыры чонувустуң, ада-иелерниң изиг күзелинден дорт хамааржыр. Ынчалза-даа оларның чамдык кезии чараш салгалдарывысты төрээн дылынга харылзажып чугаалажырынга деткимче бербейн турар дээр болза, хөөредиг эвес. Кудумчуга, аргыжылга үезинде, машина-балгат иштинге, каяа-даа эскерип көөрге, улуг болгаш ортумак назылыглар бичии ажы-төл-биле тыва дылынга чугааны кылбас, харын-даа чадай-чадай орус дылга харылзажыры көвүдээнин муңгарап, элдепсинип дыңнап эртип турар-дыр бис. Ооң мурнунда тыва дылынга харылзажыр турган оолдарывыс, кыстарывыс ам чугле орус дылга чугаалажыр апарганын дүвүрел-биле дыңнап, кандыг салгал өзүп орарын ханызы-биле медереп билбейн турар бис. Чугаа-домаавыста хүннүң-не ажыглаттынар «хайнак» сөстер көвүдээн: кедергей чараш «авай», «ачай», «кырган-авай», «кырган-ачай» — бо эргим сөстерни төрээн дылынга адап турар чаштарывыс эвээжээн.
Аныяк өг-бүлелерде таарымча чок мындыг билиишкин быжыглаттына бергенин эскерип турар бис. Өг-бүлениң салгалдарынга «авай, ачай» дээрге «кырган-ава, кырган-ачазы» кылдыр, а чашты чырык черге бодарадып каан, төрээн ада-иезин чүгле «мама, папа» дээр апарган. Ол шын эвес билиишкинни эде өөредир, тайылбырлаар ужурлуг бис. Улуг назылыглар ол сөстерни ажы-төлүнге шын ададып турар болза, үнеленчиг, чоргааранчыг болуру чугаажок.
Өг-бүле бүрүзү бажыңнарынга чугаа культуразын өөредири дыка-ла чугула. Бодунуң төрээн дылынга харылзаа бөдүүн, эргим, онза сөстерден эгелээр болгай. Сөөлгү үеде тыва кижилерниң аразында «мальчик, девочка» деп сөстер ол хевээр үндезин чугаа-домаавыска ажыглаттынып турарын кижи элдепсинип дыңнаар. Чижээнге мындыг домактарны киирип көрейн: «Дуу ол мальчик кырганга местозун туруп бээр болза аа». «Бабушкага дузалап көрем, девочка». Ындыг байдалдыг, орус-тыва холумак сөстерлиг домактар хөй дыңналыр апарган. Ону соксадып, чиңгине чараш сөстеривисти ажыглаар болзувусса, кулакка дыңналыры эргим болур.
Чугаа-домаавысче кичээнгейни салырының бир дүвүрели: чамдык сөстерни шын эвес адаарының көвүдээни. Чижээлээрге, тоовас дээр орнунга «тогбас»; чоокшуладыр — чоогадыр; эгезинде — эгеки; азырар — аспырар дээш оон-даа өске.
Тыва чонувустуң онзагай мендилежиг сөстерин амгы ажы-төлүвүс билбезинге база дүвүрээр ужурлуг бис. Чоокку үеде кудумчу чаагайжыдып, чечектер суггарып турар аныяктарның чаны-биле эрткеш мендилежип, «Үүлеңер бүтсүн, уругларым!» — дээримге, харыызы: «Экии, кырган-авай» дээни оларның үндезин чонувустуң ханы уткалыг харыызын ажыглап билбезинде деп угаап билдим. Кандыг-даа ажыл кылып турар чаңгыс-даа азы бөлүк-даа кижилерге дужа бергеш, мендилежири бир онзагай дээрзин кысказы-биле тайылбырлап бээримге, сактып алдылар. «Экии, амыр, амыргын-на. Үүлеңер бүтсүн! Ындыг-ла болзун! Чорууңар чогузун!». Ук сөстерниң адалгазында онзагай тыва хөөн бар, ону сактып алыр болза улам эки. Бердинген сөстерни шын адап өөредиилиңер, хүндүлүг ада-иелер.
Ажы-төлдү чугаа культуразынга өөредир
Өг-бүле бүрүзү ажы-төлүн чугаа культуразынга өөредири, бодунуң төрээн дылынга харылзаа дыка-ла чугула дээрзин катап-катап демдеглексээр мен.
«Чоннуң өлүм чок быжыы – ооң төрээн дылында» деп делегейде билдингир чогаалчы Чингис Айтматовтуң бижээнин үнелевишаан, тыва чонувустуң аразында төрээн дылывыска хамаарылгавысты хандыр боданыр үе келген деп бодаар мен. Үндезин чараш төрээн дылывыс бөдүүн, эргим сөстерден эгелээрин үстүнде чижектерден номчудувус. Хоочуннарның, улуг назылыгларның үлегер-чижээнге даянып, аныяк ада-иелерниң ажылдаар-даа, ынак ажы-төлүнүң чугаа-домаанче кичээнгей-даа салыр үези келгени бо. Ооң-биле чергелештир школачыларывыстың дыл-домааның сайзыралы, төрээн дылынга хандыкшылы арай суларап турарын башкылар-даа, ада-иелер-даа эскерип, дүвүреп турары чажыт эвес.
«Тыва Республикага 2024–2033 чылдарда тыва дылдың хөгжүлдезинге күрүне деткимчезиниң эчис сорулгалары» деп Тываның Чазааның доктаал-саавыр төлевилелинде мындыг одуруглар бар: «… тыва чоннуң төрээн дылын чидирип эгелээн байдалын доктаадыр болгаш ажы-төлге төрээн тыва дылын дамчыдып бээриниң чогумчалыг байдалдарын катап тургузар…».
Чаа өөредилге чылында салгалдарывыска төрээн дыл шактары, «Улусчу ужурлар» кичээлдери дээш тывалап чугаалажыр өске-даа кичээлдерни чугулалап көөр болзувусса эки. Ыры-хөгжүм кичээлдеринде төрээн дылывыска ырлажырынче кичээнгей салып, чер-чуртувустуң каас-чаражын алгап, ынакшылын илередип, ёзулуг дамыр-ханында сиңе берген чараш тыва дылынга саат чокка ырлажып чоруур ажы-төлүвүстү өстүрүп, школа доостуруп алыр болзувусса, ёзулуг патриотчу мөзү-шынарлыг чараш салгалдар делгем амыдыралче үне бээр. Ол салгалдарывыс каяа-даа ажылдап эгелээрде, орус дыл-биле деңге бодунуң төрээн дылын база ажыглап шыдаар болза, дыка-ла эки болур. Дыл дээрге чоннуң дириг тураскаалы, ооң сеткил-сагыжы база байлаа дээрзин шуптувус билир бис.
9 дугаар гимназия — улусчу ужур-чаңчылдар төвү
Кижизидилгеге салдар чедирер чүүлдерниң аразында уран чүүл база бар. Чижек кылдыр школавыста бо чылын тургустунгандан бээр 35 чыл болур Немелде өөредилге төвүн Надежда Тыртык-Караның удуртуп-баштаан талантылыг, онзагай салым-чаяанныг башкыларын демдеглеп болур. Ол төптү эң-не эгезинде тургускан РФ-тиң школазының алдарлыг, Тываның улустуң башкызы В.О. Домур-оолду, хүндүлүг башкывысты сактып адаары чугула. Улусчу чаагай чаңчылдарны ажы-төлге өөредириниң эге таваан салып ужуктаан республикавыстың эртемден-этнограф башкылары Г.Д. Сундуйнуң, А.С. Шаалының соон дарый, улусчу өөредигниң баштайгы одун кыпсырынга дузалашкан, школавыска Улусчу ужур-чаңчылдар төвүн тургускан 30 ажыг чыл эгин деңге ажылдап келген хоочунувусту демдеглээр-дир бис.
Уран-чечен сөстүң, аңаа таарыштыр чогааткан чараш аялгаларның дузазы-биле ажы-тѳлүвүстүң сеткил-сагыжын байыдып, харын-даа төрээн дылын үнелеп билир уруг-дарыгның санын көвүдедип болур. Ындыг буянныг кижилерге гимназиявыста ыры-хөгжүм, танцы-сам, школачыларның янзы-бүрү чогаадыкчы бөлүктериниң башкыларын хамаарыштырып болур. Надежда Тыртык-Кара, Чечек Монгуш, Анзат Куулар, Сайзана Самдан, Светлана Монгуш, Шораана Оюн, Омак Тараачы, Вячеслав Манчин, Янжансав Нямсурен дээш өскелер-даа сеткил эми — чараш болгаш көрүштүг ыр-шоор, танцы-самы-биле школачыларны чүглендирип чоруурлар. Оларның аразында Байлаңмаа Айдың-оол ышкаш бот-тывынгыр композиторлар, ыры-шүлүктү-даа чогаадыптар, чараш аялга, онзагай самы-биле-даа хөйнү магададып, бодунуң билир онзагай салым-чаяанын өөреникчи ажы-төлге дамчыдып берип чоруур башкылар барын кижи магадаар.
Ада-иелерге сүмелер
Төрээн дылывыска камныг болуп көрээлиңер деп дилег-кыйгырыг-биле бо дүвүрелдиг чүүлүмнү төндүргеш, үндезин чугаа-домаавысты моон соңгаар экижидеринге тыва дыл, тыва чогаал база ужур-чаңчылдар кичээлдериниң чугулазын саналдап бижииринче хүндүлүг ада-иелерни кыйгырдывыс: ажы-төлүңерни школаже киирер мурнунда, мендилежип өөредип каар; төрээн дылын орус дыл-биле деңге үнелеп, харылзажып турар ада-иелери, төрелдери, эш-өөрү-биле, аргалыг болза, тыва дылда чугаалажырын сагыыр; чонувустуң чараш ужур-чаңчылдарын сагыыры каяа-даа чугула деп бодалды оларга быжыктырар; солун-сеткүүлдерни: «Шын», «Тываның аныяктары», «Алдын кушкаш», тоолдар чыындыларын дээш өске-даа парлаттынып үнүп турар чүүлдерни бажыңнарынга, ылаңгыя улуг назылыг төрелдеринге, ыыткыр номчулганы кылыры чугула; ажы-төлүңерниң чугаа-домаа дыка чегей, эвээш болгаш чевен апарган болганда, олар-биле чоок харылзааны көвүдедип, чугаазын сайзырадырынче кичээнгейни салырын сүмеледивис; чонувустуң кайгамчык эртине-байлаа — улустуң аас чогаалының үлегер домактар, кожамыктар, дүрген чугаалар дээн бичии хевирлерин өзүп орар салгалдарывыска билир шааңар-биле өөредирин кызыдыңар.
Тыва дылывысты чер-чуртувуска быжыглаар сорулгалыг чамдык хемчеглерни деткип, эки деп санап турар бис. Хоорайывыста болуп турар янзы-бүрү көрүлделерде, фестивальдарда база-ла төрээн дылывыска ыр-шоор, улустуң аас чогаалының хевирлери — үлегер домактар, кожамыктар дыңналып турары дээрге, база-ла төрээн дылывысче кичээнгей салып турары эки чижек. Кудумчуларывыста, автобус доктаамының иштинде уткалыг үлегер домактарны көрүштүг бижээш асканы база өөредиглиг, оларны деткип, чарашсынып турар улус эвээш эвес. А чугаа культуразын шуптувус сагып турар бис деп чоргаарланып шыдавас бис. Үстүнде бижиттинген чамдык чижектер ону херечилеп турар. Шуптувус демнежип, бүгү аргаларны ажыглап, ол айтырыгны шиитпирлептер аргавыс бар деп идегеп артар бис.
/ Светлана ШУЛУУ-МААДЫР,
Кызылдың 9 дугаар гимназиязының хоочун башкызы, ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16
