Тываның хоочун мөгези Дыртыынай Амирбитович Моңгуш Өвүрнүң аржаан суглуг Улаатайга 1938 чылда төрүттүнгеш, мөгелер ораны Дус-Даг суурга өскен. Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан, Шагаан-Арыг школаларынга математика башкылап ажылдап чорааш, 2024 чылда өске оранче чораан. Бо мөге 1964, 1965, 1966 чылдарда бодунуң килинге Тыва АССР-ниң спартакиадаларынга тиилеп, шаңналдыг черлерже киир хүрежип чораан. 1965 чылда Наадым хүрежинге 3-кү шаңналдыг черни чаалап алган.
Дыртыынай Амирбитович тыва хүрешке хамаарыштыр бодалдарын илередип, бодунуң үезинде мөгелерниң дугайында солуну аажок кылдыр чугаалаар кижи. Хоочун мөге-биле бо-ла ужуражып, чугаалажып чораан болгаш, ооң дугайында “Шынның” номчукчуларынга сонуургадыр-дыр мен.
Төөгүден тура тыва чон кандыг-даа оюн-тоглаа, байыр-чыскаал эрттирерде, чаңчыл ёзугаар тыва хүрештен эгелээри бедик утка-шынарлыг деп Дыртыынай Амирбитович демдеглеп чораан. Ол байырлалдар үезинде улуг улус, чок болза аныяктар азы бичии оолдар аразынга хүрешти эрттирери чаагай чаңчыл болганы-биле, амгы үеде хүреш канчаар-даа аажок улуг сайзыралды алганынга хоочун мөге чоргаарланып чораан.
Ол Тыва хүрештиң сайзыралынга улуг үлүүн киргеннерниң дугайында бо-ла сактып чугаалаар. 1976 чылдарның ортаа үезинде тыва хүреш чөвүлелиниң даргазы чораан Шулуу Даваевич Куулар тыва хүрешти сайзырадырынга улуг үлүүн киирген деп санаар кижи. Ол дарга бичии оолдар аразынга республика чергелиг хостуг хүреш маргылдаазының соонда, ол-ла оолдар аразынга тыва хүрешти эрттирерин негеп тургаш, чаңчыл кылдыр эрттирерин чедип алган. Оон эгелээш-ле бичии оолдар хүрештерге содак-шудактыг киржип турар апарган. Ол чаңчыл чоорту улуг оолдар аразынга нептереп, мөгелер боттары содак-шудакты садып, даарадып ап эгелээннер. Ол үеде билдингир тренер башкы, мөге Олег Сагбалдаевич Сат тыва мөгелерге содак-шудакты боду даарап берип турганы өөрүнчүг. Чоорту идик, бөрттү мөгелер даарадып ап, хүрештерге кедер чаңчылга чедиргени бо. Ынчангаш тыва хүрештиң сайзыралынга улуг үлүүн киирген Ш.Д. Кууларның чырык адынга тураскаадып, тыва Хүреш чөвүлели, Спорт яамызы база чазак-чагырга чылда бир катап хүреш мөөрейин эрттирзе деп, хоочун мөге чугаалап чорду.
Тываның ат-сураглыг, шүүп чораан мөгелериниң девиглерин Дыртыынай Амирбитович сайгарып чугаалаар кижи. Республиканың 1965 чылда Наадым хүрежинге Сүүр-оол Ондар шүүлген. Ол эзир куштуң ужары дег, сагыжынга киир оожум, шөлээн девиир чораан. Бай-Тайгадан Владимир Сүге-Маадырның девии болза-даа чараш, чон катап-катап дилээр. Тес-Хемден Валерий Араптан мөгениң девии ёзулуг буга девии ол чүве дээр. Ийи холун хөрек адаанга шала чудуруктангаш, бажын шала доңгайгаш, үзер буга ышкаш маңнап үнгеш, девип эгелээр. Сүрлүг, чараш Хартыга девиин күүседир мөге 1976–1979 чылдарда шыырак хүрежип чораан Өвүрден Чыргал-оол Монгуш. Сөөлгү үеде девиглер янзы-бүрү, дыңнавааным хараачыгай девии безин бар деп чугаалаар кижи. Девиг бүрүзү уткалыг болур дээр. Девигниң утказы — чер-девискээрин камгалап, адааннажып чоруур дириг амытаннарны өттүнери. Үстүнде айытканым буга девии, эзир девии, оожум шурай аарак кылаштавышаан холдарын таваар чайып девиири. Хартыга девии – буттары-биле шурап, холдары-биле дүрген шимчээшкиннер кылып, кыдыынче шурай каап девиири-дир. Хартыга куш ужуп чорда кандыг ийик, ол ышкаш. Шаанда тыва мөгелерниң деңзизи колдуунда ортумак болганындан хөй кезии хартыга девиин күүседир турган. Буга девиин база эзир девиин аар деңзилиг мөгелер күүседип чораан.
Мөгелерге аттар тыпсырын база чурумчудары чугула деп бодалдыг чораан кижи. Хөй мөгелерге аттар тыпсырын база таарымча чок деп санаар. Начын, Хартыга, Арзылаң, Чаан аттарны үш катап шүүрге, Күчүтенни беш катап шүүрге, Дээди Күчүтенни – сес катап шүүрге, тыпсыр ужурлуг дээр. Бо аттарны чаңчыл ёзугаар чүгле Наадымга шүүрге, тыпсыр болза эки деп Дыртыынай Амирбитович чугаалаар.
База ол ышкаш мөгелерниң хүрежир үезин эки өөренип көөрү күзенчиг дээр мөге болгай. Аар деңзилиг мөгелер хончу манап туруп бээр апарган. Хончу манап, дезип турар мөгени сагындырып, халдап турар мөгеге тудушту бээр дээн чижектиг чүүлдерни өөренип көөрү чугула деп бодалды Дыртыынай Амирбитович илередип чорду.
Хүрештиң дүрүмнерин мөгелер сагып турарынга хамаарыштыр мөге Дыртыынай Моңгуштуң чугаазын дыңнап чордум. Өргелээр Ондарның тыва хүреш дугайында номунда мөгениң сагыыр дүрүмнерин кончуг билдингир, тодаргай кылдыр бижээнин хоочун мөге демдеглеп, оларны сагып хүрежип турар мөгелер барык чок болган деп чугаалаар кижи. Октаткан эжинге хүндүткелдиң демдээн көргүзүп, турарынга дузалажып, ооргазын суйбай аарак кактааш, девип үнер чаңчылды сагывайн турарынга Дыртыынай Амирбитович хомудап чорду. Мен база хоочун мөгениң бодалдары-биле чөпшээрежир мен. Алдар-аттыг мөгелеривис бо дүрүмнерни билбезинден азы сагывайн чоруурундан аныяк мөгелер ол чаңчылдарны, сагылдарны билбес деп болур. Чижээ, сумога хүрежириниң мурнунда мөге кылыр ужурлуг шимчээшкиннерин өскээр кылырга, шииткекчи катап шын кылырын негээр болгай. Ынчангаш мындыг янзылыг чүүлдү тыва хүрешке хамаарыштыр өөренип көөрү артык эвес боор.
Хоочун мөге Дыртыынай Амирбитович Моңгуш-биле эп-найыралдыг чораан болгаш, тыва хүреш дугайында чугаалажып, аңаа хамаарыштыр бодалдарын дыңнап чораан мен. Ынчангаш хүндүлүг чонум, хоочун мөге Дыртыынай Амирбитович Моңгуштуң тыва хүрешке хамаарыштыр бодалдарын бижидим. Ону номчааш, боттарыңарның санал-оналдарыңарны бээрин улуу-биле диледим.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ,
спорттуң хоочуну.
Чуруктарны интернеттен болгаш маадырның архивинден алган.
“Шын” №20 2025 чылдың май 29
