Бай-Тайга кожуундан ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, "Уран чүүлге шылгарал дээш" медальдың эдилекчизи, ат-сураглыг ыраажы Григорий Салчактың чагаазын парладывыс. Сонуургап номчуңар, хүндүлүг номчукчу.
ЧОНУМ, ЧУРТУМ ЫРЛАП ЧОР МЕН
Ынчан колхоз үези чүве. Авам-биле ол чылын даайым, күүйүм сугга, Бай-Талга кыштаан бис. Даайым башкы кижи, күүйүм – садыгжы. Олар беш ажы-төлдүг. Ынчангаш оларга дузалажып, уругларын алчып турганывыс ол.
Бир хүн авам суурнуң шеверлеринге аптара чазадып алган. Чаражы-даа аажок, хээлеп каан аптара. Час дүшкен. Чанар үевис келген. Авам аптаразын чүктээн, мен деспи чүктээн, Дедир-Өдекте угбам сугнуң аалынче чадаг базып чорупкан бис. Мешкен-Хөл чоокшулай бээривиске, соовустан машина халдып келген. Каяа чедеривисти чолаачы айтыргаш, кабинада хостуг олут чок боорга, авам биле мени машинаның муңгаш бутказынче киирип алгаш, халдып чорупкан. Ол үеде машина-техника аймаа ховар турган болгаш, машинага дужа бергенивиске амырап олурдувус. Оңгул-чиңгил оруктарга бөмбүктер-биле дөмей бис. Бай-Талдың бригада төвүнде шаңга тын менди келдивис.
“Дедир-Өдек бо-ла-дыр, угбам” – деп, чолаачы бисти дүжүргеш, чугаалады. Мугур-Тал чанынга келгеш, өшкү-хоюн кадарып чораан угбамга бо таваржы бердивис. Бисти көрүп кааш, ол аажок өөрээн, аптараны чүктеп алгаш, хөөреп чоруп олурду.
3 хонганда Кызыл-Даг суурувусче көжүп келдивис.Суурга угбам, честем ажылдап, чурттап турган. Честем мал эмчизи кижи. Оларның ажы-төлү мээң-биле кады он бир. Олар шупту өскен. Кызыл хоорайда чурттап турарлар. Өскен-төрээн Бай-Тайгавыста Михаил Халарбааевич, Адар Дамдынчапович база мен арткан, эки чор бис. Бир дугаар машиназынга авам-биле олурган чолаачывысты Хуралбай Салчак дээр, сөөлүнде барып ол мээң катым болган. Ол төөгүвүстү кат-иемге чугаалаарымга, каттырар.
Авам аравыска чораан болза, кайы хире өөрүүр турган. 57-ле харлыында хөөкүй авамны «оът тыртып» алган аныяк эр эндеп каапкан болган. Ажы-төл өөренири өөренип, ажылдаары ажылдап чоруй баарга, анаа-ла дужунда хилинчек чок бажың ээлеп олурган кижиниң амы-тынынга чедип каан. Үр-даа болбаанда суду болган.Чеди чылга шииттирген. Улустан дыңнаарывыска, хоругдал черинге ол эр шыдашпайн барган дээр чораан.
Үш ожук-дажы дег дуңмаларлыг артым. Ачам тракторист кижи, авам шаң ажылының хоочуну. 6 кады төрээннеривистен мээң-биле үш кыс дуңмаларым арткан, эдержип, деткижип, чурттап чор бис. Улуу Чайка, ол Кызылда оглу-кенниниң ажы-төлүн өстүржүп орар. Ортуну — Борбак. Хуу садыглыг. Бичиивис Уран ам-даа санитаркалап ажылдап чор. Шуптувус кожуун амыдыралынга идепкейлиг киржирин кызыдып келдивис.
Чазын бистиң кожуунга чаа-хөлчүлер кээп чораан. Орден-медальдарын астыныпкан хоочуннарга музейивисти-даа көргүстүвүс, аржааннаарывыска-даа четкеннер. Бай-Тайганың хоочуннарының “Мөңге сайзанак” бөлүү 10 чылдаан юбилейивисти кады эрттирип, концертивисти бараалгаттывыс.
Чоокта чаа Кызылдан Украинага тускай шериг операциязынга киржип чораан маадыр оолдарывыс Мерген Донгак-биле кады келдилер. Хемчик сумузунуң клувунга солун ужуражылга болду. Ылаңгыя аныяк-өскенге өөредиглиг, бедик утка-шынарлыг кежээ деп үнелексээр-дир мен. “Мөңге сайзанакчыларның” мурнундан солдат оолдарымга ырлап бердим. Солдат хевим кедип алгаш, ырлап турумда, олар шупту туруп кээп, адыш часкап турдулар.”Чорууңар чогузун, оолдарым, орууңар ак болзун! Тиилелге бистии болур!” – деп, йөрээл салып байырлаштым.
Салчактар чыыжы ооң мурнунда чылдың-на .эртер турду. Коронавирус деп хайлыг аарыг улуг шаптараазынны болдурду. Чыышка барып, сезен-тозан харлыг даайларывысты көрүп, ужуражып, ажы-төлүвүс-биле таныштырып турдувус.Кара-Хөлден, Мөңгүн-Тайгадан, Кызылдан дээш кайыын Салчактар келбес дээрил. Спортчу маргылдааларның янзы-бүрү хевирлеринге мөөрейлерни организастап турдулар. 2014 чылда Салчактар чыыжынга киришкеним соонда, “Салчактарның алдарлыг артизи” деп хөрек демдээ-биле мени шаңнаанынга дыка өөрээн мен. Мээң-биле кады Салчактарның алдарлыг садыгжызы, хойжузу, эмчизи база журнализи-даа болганнар бар. Чыышка тиилекчи болган команда дараазында ээлчеглиг чыышты эрттирер. Ам харын та кандыг, аарыг-аржык-ла шаптык болбас болза, ыяап уламчылаар ужурлуг бис. Чон манап турар болгай.
Григорий САЛЧАК.
Бай-Тайга кожуун.
"Шын" №57, 2023 чылдың август 2