Тыва Республиканың экономиказының кол өзээ – мал ажыл-агыйы-биле холбашкан болганда, азырал малдың киржилгези-биле оруктарга болуп турар озал-ондактарның айтырыы бисте чидиг. Кадат, хайгаарал чок мал-маган орук шимчээшкининге, шынап-ла, айыылды болгаш шаптараазынны тургузуп турар. Аңаа холбашкан чүүлдерни солуннуң бо үндүрүлгезинден тура бичиилеп салып эгелээр бис. Бир чамдык кижилерге ол бүгү кичээндириг, а бир чамдыктарга өөредиг болур чадавас. Хоойлу-дүрүмде чаа чүүлдерни билип алыры артык эвес.
Машина-балгаттың дугуйларының адаанче азырал мал-маган кире халчып, орук-транспорт озал-ондаан болдуруп турар түңнелинде, орукче хеп-хенертен үне маңнажып келген бода болгаш чылгы мал машина-хөлгеге үстүртүп, техника-чычаан ээлеринге когаралды база чедирип турар. Мал машина-техникага үстүрткен болза, ону орук-транспорт озал-ондаа деп санаар бе, мындыг таварылгада кайы тала буруулуг болуп, когаралдың шүүделин дуглап, төлеп үнерил? Маңаа хамаарыштыр изиг-изиг маргыштар ам-даа соксаваан, чүге дизе чолаачылар кадат чокка орукче үне маңнашкан малдың ээлерин буруудадыр, а мал ээлери орук-транспорт озал-ондаанга карак-кулак чок халыткан, шимчээшкин дүрүмнерин хажыткан чолаачыларны буруудадыр. Буруулуг таланы илередири ындыг-ла белен эвес. Ындыг болганда, чүнүң-даа мурнунда мындыг чергелиг маргыштарны Орук шимчээшкининиң дүрүмнеринге (ОШД) болгаш суд практиказынга даянып алгаш, үзе шиитпирлээри чугула. Маңаа хамаарыштыр чамдык таварылгаларны сайгарып көрээлиңер.
Орукка инек азы аът үстүрткен болза, ол чүүл орук-транспорт озал-ондаанга хамааржыр азы хамаарышпас бе?
Хоойлунуң туружундан алыр чүве болза, ийе, хамааржыр.
Оруктарның кыдыг-кызыгаарынга болган үскүлежиишкиннериниң хөй нуруузун орук-транспорт озал-ондаанга хамаарыштырар. Чогум орук-транспорт озал-ондаа деп чүл? Ол дээрге, орукка транспорт хөлгези шимчеп чоруп олурда, тургустунуп келир хай-халап-тыр, ооң түңнелинде хөй-хөй кижилер бертинип азы өлүп-хорап, машина-техника, орук дериглери, чүък үрелип, материалдыг когарал чедиртинип болур.
Малды үстүрүп, хөме таварааны дээрге-ле транспорт хөлгезиниң шимчээшкини кылдыр санадыр – ындыг негелде амдыгаа чедир сагыттынып турар. Бо таварылгада инек азы аът орук шимчээшкининиң киржикчизи болур бе? Олар кижи эвес дээрзи билдингир-ле болгай. Орук шимчээшкининиң Дүрүмнеринге (ОШД) дүүштүр алырга, дуюглуг мал аңаа хамаарышпас (чугаа мал күжү-биле сөөртүр транспортка хамаарышпас-ла болза).
Херек кырында мында хамык чүве ындыг бөдүүн эвес. Хамааты хоойлузунуң 137 чүүлүнге дүүштүр алырга, азырал мал-маган – өнчү-дүр. А кандыг-даа өнчү ээлиг болур болгай. Ынчап кээрге, үскүлежиишкин азы хөме таварыышкынның түңнелинде, инек азы аът бертинген, чок-ла болза өлген болза, өнчүге когарал чедиртингени кылдыр санадыр. Азырал малды үстүргенин бүрүн хемчээлдиг орук-транспорт озал-ондаанга хамаарыштырар. Ону орук озал-ондаа кылдыр долдурар болгаш ынаар ОШАЧКИ ажылдакчыларын кыйгыртыр. Бода азы чылгы мал-биле үскүлешкенде, Европротоколдуң негелделери күш чок болур. Бир эвес чолаачы ындыг озал-ондак болган черден дезе бээрин оралдашса, машина-балгат башкарар эргезин 1,5 чыл чедир казыдып азы 15 хонукка хоругдадып болур. Үстүрткен малдың эъдин база алымнап ап болбас, чүге дизе ону оор чорук деп санаар.
А маңаа сыр-дедир байдал база туруп болур.Бир эвес душ болуп азырал мал азы силерниң машина-балгадыңар когараваан болза, ындыг болуушкунну орук-транспорт озал-ондаа деп санавас. Ынчалза-даа ол дээрге хуулгаазын тоол-дур, магалыг дүш-түр. Херек кырында амыдыралдан ап көөр болзувусса, ындыг чергелиг үскүлежиишкиннерниң соонда чолаачы/пассажир кижи азы малдың боду бертиниишкин чок үнмес боор. Шак ынчалдыр, 2023 чылда бода малды үстүргени азы аңаа кандыг-бир хора чедиргени долу хемчээлдиг орук-транспорт озал-ондаа кылдыр санадыр. Ындыг болганда, мындыг чергелиг болуушкуннарны болур-чогууру-биле долдурарда, ОШД-ниң негелделерин чолаачылар сагыыр ужурлуг.
Дараазында үндүрүлгелерде, мындыг байдалдарда бирги ээлчегде чүнү кылза чогуурун, ОШД-де кандыг негелделер барын база тодаргай чижектерни киирбишаан, торгаалдар дугайында чугаалажыр бис.
А. ХЕРТЕК.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №71 2023 чылдың сентябрь 20