АЗЫРАЛ МАЛ КИРЖИЛГЕЛИГ ОРУК-ТРАНСПОРТ ОЗАЛ-ОНДАА БОЛГАНДА, БИРГИ ЭЭЛЧЕГДЕ ЧҮНҮ КЫЛЗА ЧОГУУРУЛ?
Орук шимчээшкининиң Дүрүмнеринде (ОШД) озал-ондакты кылган кижиниң хөделиишкиннерин тодаргайы-биле бижип каан. Ону ОШД-ниң 2.5-ден 2.6.1-де элээн хөй пунктуларындан көрүп болур.
Малды үстүрүп каан болза:
Чүнүң-даа мурнунда машинаны доктааткаш, «аварийканы» кыпсып кааш, доктаап турупканының дугайында демдекти салыр (хоорайның девискээринден дашкаар черге – 15 метр, чурттакчылыг черниң девискээринден дашкаар черге – 30 метрден ырай).
Үстүрткен малдың байдалын өөренип көөр. Ону орук кыдыынче сөөртүрү база аңдара-дүңдере шинчилеп көөрү хоруглуг. Аңдара-дүңдере тудары бодуңарга айыылдыг болуп болур (албаараан болгаш аарышкыдан хилинчектенген мал тепкиленип болур), ийиде, ОШД-ниң 2.5 пунктузу озал-ондакка хамааржыр хире эт-септи, өнчүнү ыңай-бээр дажыглап, сөөртүрүн хоруп турар. Ооң соонда ОШАЧКИ-же долгаар, мал үстүргениниң дугайында дыңнадыр.
Шагдаа ажылдакчыларының кээрин манап тура, озал-ондак болган черни, ыйлып үрелген машинаңарны, үстүрткен малды (бир эвес ол дезип маңнап чоруваан болза), орук шыйыын, тормозтаан исти, орук демдектерин, озал-ондак болган черни танып ап болгу дег орук инфраструктуразының өске-даа объектилерин көскү кылдыр чурукка тырттырып алыры күзенчиг. Болдунар болза, тус черниң чурттакчыларындан кымның малы үстүрткенин айтырып ап болур.
Орук-доскуул албанының инспекторлары чедип келгенде, чүгле ол бүгүнү тайылбырлаары артып калыр, чугула деп санааныңар чүүлдерни актыларда болгаш протоколдарда бижиттинген турарын хайгаараңар.
Кандыг-даа орук-транспорт озал-ондаа болган черге чогум-на ынчаар хөделгени чогумчалыг, чүге дизе болуушкунну изиг дээрези-биле бүрүткедип алганыңардан кол чүүл хамааржыр
Үстүрткен малды канчаарыл?
Бижимел дыңнадыгларны долдурар арга-биле орук-транспорт озал-ондаан бөдүүнчүткен чурум езугаар долдуруп ап болур, ындыг чурумну ОШД-ниң 2.6.1 пунктузунда көрүп каан. Ындыг-даа бол, 2023 чылдың хоойлузу элээн каш негелделерни күүседирин негеп турар. Оларны ОСАГО дугайында федералдыг хоойлунуң 11.1 чүүлүнден тып ап болур бис. Ында кандыг таварылгаларда ОШАЧКИ ажылдакчыларын кыйгыртпайн баарын, а озал-ондактың ийиги киржикчизи-биле кады ону долдуруп болурун айтып турар.
Шак ынчаар, европротокол-биле орук-транспорт озал-ондаан долдурарда албан негээр негелде болза, ийи чолаачының кайызында-даа ОСАГО полистериниң албан турары болур. Силерде камгаладылга бар-даа дижик, а инек азы аът – чолаачы эвес-ле болгай. Ийиде, бода азы чылгы мал черле ОСАГО чок болур, чүге дизе транспорт хөлгезин ажыглап турда, автохамааты харыысалганы чүгле камгаладыр. Ындыг болганда, мал үстүрген таварылгада чүгле ОШАЧКИ-же долгап, чалаар, а европротокол бо таварылгада ажылдавас.
Ынчалзажок мында бир шүүттүг чүүл база бар! Административтиг харыысалгага чолаачыны онаар дизе, орук-танспорт озал-ондаа болган черден дезе берген чолаачыны дилеп- тывар апаар. Хоойлу езугаар буруулуг чолаачыны дилеп-тыварынга кончуг кызыы үени – чүгле 3 айны берип турар. Бо үениң дургузунда буруулуг машинаны тыппайн барза, орук-транспорт озал-ондаа болган черден дезип чоруй барган чолаачының машина башкарар эргезин-даа казыыры болдунмас, ону хоругдап-даа шыдавас. Амыдыралдан алырга, ОШАЧКИ-ниң инспекторлары боттары безин дескен машинаны дилексевес болур. Ылаңгыя орук-транспорт озал-ондаа көдээ черге суг болган болза, ында видеобижидилгениң камералары безин чок болгай.
Улуг мал-маганны тавараан озал-ондактарга кол нуруузунда транспорт хөлгезинге улуг хора чедирген болур. Чамдыкта когараан машинага оон ыңай чорук кылар арга чок апаар, ындыг чүүл бодуңарга айыылдыг болуп болур.
Кым буруулугул?
Мал-маган киржилгелиг озал-ондактар соонда кол салдынар айтырыг бо. Канчаар-даа алырга, мал-маган орук-транспорт озал-ондаанга буруулуг болуп шыдавас. Аът азы бода мал орукче боду хеп-хенертен үне халып кээп, машина-балгатка үскен-даа болза.
Озал-ондакка буруулуг таланы судьялар тодарадыр. Судтуң шиитпирин үндүреринге бүгү байдалдарның үнелээшкини үндезин болур. Ол бүгүнү өөренип көргеш, 3 хевирниң бирээзин судья шилип ап болур:
мал үстүргенинге чолаачыны буруудадып, ооң-биле чергелештир ОШД-ниң 10.1 пунктузун сагываанынга буруудадыр – болур-чогуур дүргедээшкинни шилип албааны, орукта байдалды өөренип көрбээни, ооң түңнелинде малды үстүргени,
малдың ээзин буруулуг тала кылып болур, орукче хайгаарал чок үнүп келген бодунуң коданын кадат чок арттырганынга буруудадыр,
үшкү – эң хөй таваржыр хевир – кайы-даа таланы буруулуг деп санаары (чижээлээрге, буруунуң 30 хуузунга чолаачыны, а 70 хуузунга – үстүрткен малдың ээзи буруулуг болур).
Дораан-на мындыг айтырыг туруп кээп болур, а бо бүгүге кадарчы кижи азы малдың ээзи буруулуг эвес бе деп. Ынчалзажок ОШД-де аңаа харыы белен. 2023 чылдың Орук шимчээшкининиң Дүрүмнериниң 25-ки эгезинде орукту кежилдир чаңгыс баш азы элээн каш баш малды айдаанының байдалын тодазы-биле тайылбырлаан. ОШД-ниң бо негелделерин сагывааны кадарчының азы мал ээзиниң талазындан хажыдыышкын кылдыр санадыр. Ынчап келирге орук-транспорт озал-ондаанга чүгле чолаачы эвес, а мал ээлери база буруулуг болуп болур. Ынчалза-даа судтар бурууну дең-дески үлеп, ийи таланың кайызынга-даа онаап болур.
А.Хертек
“Шын” №72 2023 чылдың сентябрь 23