Март 12. Шагаан-Арыг хоорай. ЧЭТ-ке онза байдал болгандан бээр 6 хонук эрткен. Байдал чүгээртээн. Москвадан база Сибирь регионнарындан Тывада эккелген модульдуг котельнаяларның ачызында хоорайның социал ужур-дузалыг 20 албан черинде база хөй аал чурттаар 62 бажыңның шуптузунда чылыг хандырылгазын катап тургускан.
Кызылдан барган бөлүк журналистер ол хүн баштай-ла ЧЭТ-ке четкен. Ооң девискээриниң иштинче тускай мергежилдиг, кылыр ажылды эки билир специалистерден өске улус киирбейн турар. Оларның аңаа ажыы-даа чок. Херим даштында өрт машиназы, ОБЯ-ның тускай херекселдиг техникалары, полиция ажылдакчылары, кран дээш өске-даа аар машина-техника аймаа дүн-хүн чок ээлчеглиг дежурныйлаашкында хевээр. Ол ышкаш хоорайның башкылары 24 шак дургузунда график ёзугаар үстүп алгаш, соокта ажылдап турар бүгү кижилерни херим даштында тиккен улуг майгында изиг чем-биле чемгерип турар.
Солаңгы Дондуп, Шагаан- Арыгның дугаары 1 школазының башкызы:
– Айыыл-халап болган хүнден эгелээш, бистиң хоорайның өөредилге албан черлери шупту хуралдааш, онза байдал үезинде ЧЭТ-тиң катап тургузар септелге ажылдарында киржип турар бүгү чонну изиг чем-биле хандырар деп шиитпирлээн бис. Бөгүн бистиң школавыстың ээлчээ. 24 шак дургузунда мында ажылдап турар кижи бүрүзүн изиг чем-биле чемгерер дээш, дежурствоже үнүп келдивис. Аъш-чемни школаның бүгү башкылары болгаш ажылчыннары – 145 кижи 500-теп акша окташкаш, саткан бис. Шуптувусту шак аайы-биле бөлүктээш, кымның каяа-чүнү кылырын тода айтып каан. Чамдыктары чемни школага хайындырып, белеткеп бээрге, арткан башкыларны 4-теп бөлүктээн. 3 шак болгаш-ла солчуп тур бис. Бөгүн 8.00 шакта маңаа келдивис. Эртенги чемге изиг-хан белеткээн. 11.00 шакка чедир 40–50 хире кижини чемгердивис.
ЧЭТ-тиң девискээриниң иштинде ажылдап турар чамдык ажылдакчыларга изиг чемни аңгы савалааш, киирип тур бис.
Чемненип кээп турар улус аразында шагаан-арыгжылардан аңгыда, өске регионнардан, Кызыл хоорайдан, республиканың кожууннарындан келген аңгы-аңгы адырларның специалистери бар. Шагаан- Арыг хоорайның чурттакчы чонун, бисти, доңурбас дээш, хөй чоннуң мындыг демниг бергелерни ажып эртип турарын демдеглевес арга чок. Оларга могаг-шылаг чок ажылдап турары дээш четтиргенивис илередип турдувус.
Бодум физика, информатика башкылап, 3 чыл ажылдап турар мен. Кажан ЧЭТ-ке онза байдал болганда, бажыңымның температуразы бадып эгелээрге, 2-ги классчы оглумну одаар бажыңныг угбам сугда түр када чедирип каан мен. Бо ЧЭТ-ти катап тургузуп септээр бүгү ажыл доозулгужеге чедир бистиң школаның бүгү башкылары, ажылдакчылары бо-ла хевээр изиг чем хандырылгазын уламчылаар бис – деп, башкы чугаалады.
Шагаан-Арыгның ЧЭТ-ке онза байдал болган соонда, хоорайны доңурбас дээш, бүгү кижи күжүн демнеп, чылыг берикчизинче хөмүрнү хумуңнап дажып турган. Бир эвес бир бункерниң ишкири 70 тонна болза, кайы хире хөй хөмүрнү хол-биле дажып турганын бодаптарга, кайы хире берге турганын билип ап болур. Ол ынчан хол-биле хөмүр дажып турган бүгү кижилер кончуг улуг, харын-даа маадырлыг чорукту кылган дизе, черле хөөредиг болбас.
Ынчангаш чылыг берикчизинче хөмүр-даш бээр шууштурулга шугумун катап тургускаш, ажылдадыры – бирги чергениң кол айтырыы турган. Ынчан дүвүренчиг медээни дыңнап кааш-ла, ТЭК-4-түң Ак-Довуракта участогундан 9 кижиден тургустунган бригада март 6-да дораан келгеннер.
Айдыс Чылбак-оол, ТЭК-4-түң Ак-Довурак участогунуң оралакчызы:
– Баштайгы хүнде биске кылыр ужурлуг ажыл – чылыг берикчизинче хөмүр-даш бээр бир дугаар шууштурулга шугумун катап тургузар даалга алган бис. Ол-бо черлерден келген коллегалар хөй күш дем-биле ону кылдывыс. Баштайгы келген оперативтиг бөлүктү дыштандырып, Ак-Довуракче чандыргаш, ам ийи дугаар бөлүк, 8 кижи, март 9-та чедип келгенивис бо. Бирги хүнден тура бисти мында дыка эки уткуп-хүлээп, аъшкарып-чемгерип, удуур-чыдар черивисти аайлап берген. Амгы үеде кылыр ажылывыс– шууштурулга шугумунга курлавырда база бир шугумну кылгаш, чоруур дээн бис. Ынчап кээрге, ону дооскаш, бөгүн ажылдадыптар бис. Ийи дугаар шугумнуң курлавырын ийи хонуктан кылаптар боор бис. Ону доозупкаш, чанар бис. Биске республиканың кожууннарында ЧЭТ-терден болгаш Тывадан дашкаар регионнардан специалистер дузалажып турар –деп, ол чугаалаан.
Айдыс Чылбак-оол 2020 чылда Омскунуң күрүнениң техниктиг университедин дооскаш, “Теплоэнергетика болгаш теплотехника” деп мергежилди чедип алган. “Дооскаш келгеш, эгезинде Бай-Тайгага ажылдап турдум. Оон бодумнуң төрээн кожуунумга дооскан эртемим аайы-биле ТЭК-4 Ак-Довурак участогунда ажылдап артканым бо. Кажан Шагаан-Арыгда коллегаларывыска дуза херек апаарга, анаа олурар арга чок болду” –деп, чаа-ла 30 харлыг-даа болза, кандыг-даа бергелерге торулбас, чонга дузазын көргүзеринге кезээде беленин аныяк специалист чугаалады.
Шагаан-Арыгның ЧЭТ-ке озал-ондак болган хүнден тура хоорайның чону хөй аал чурттаар беш каът бажыңнарының чурттакчыларынга хоорайның дугаары 2 школазынга изиг чем хандырылгазын болгаш оларның түр када удуур-чыдар черин белеткээн. Өске регионнардан келген специалистерниң аңгы удуур-чыдар чери база ында. Баштайгы хүннерде аңаа хоорайның чурттакчылары 80 чедир кижи хонуп турган болза, март 12-ниң хүнүнге чедир ол сан оранчок кызырылган. Модульдуг котельнаяларны кошкан соонда, бажыңнарже чылыгны берипкенде, шагаан-арыгжылар чангылай берген. Ол хүннерниң дургузунда Шагаан-Арыгның дугаары 2 школазының поварлары изиг чем белеткеп, дүн-хүн чок ажылдап турар деп, Людмила Монгуш чугаалаан:
– Айыыл-халап болган хүнден эгелээш, бистиң столоваяның 3 повары, 4 ажылчыны берге байдалда хоорайны доңурбас дээш, котельнаяны катап тургузарынга дузалажып, чер-черлерден келген специалистерни, полиция ажылдакчылары дээш өске-даа мында сургакчылап келген чонга изиг чемни белеткеп турар. Бир хүнде 100 ажыг кижини чемгерип тур бис. Чемни школаның директорунуң бадылап бергени меню ёзугаар кылып турар бис. Бажыңнары доңа берген хоорай чурттакчылары түр када бо школага чурттап турган. Оларны хүнде дөрт катап, бичии уруг-дарыгга амданныг чемнер, чигир-чимисти аңгы берип чемгерип турдувус. Сургакчылап келген улус орай-кежээ-даа кээрге, изиг чем белен турзун дээш, бистиң поварларывыс амыр-дыш чок ажылдап турарлар. Чем талазы-биле хандырылга бичии-даа соксаваан. Чемненип келген улус, ылаңгыя соңгаартан келген специалистер чемниң шынарынга таарзынганын илередип турарга, өөрүнчүг болур чорду – деп, бедик дуржулгалыг повар чугаалаан.
ЧЭТ-те болуушкуннуң уржуктарын чайладырынга, модульдуг котельнаяларны эптеп, ажылдадырынга, өске черлерден специалистерни ашкарып-чемгереринге, чурттакчыларны түр үеде чурттаар черлерге хүлээп алырынга 300 ажыг кижи үлүүн киирип, дузалашкан. Энергетиктер, сайгарлыкчылар, эмчилер, өөредилге, культура, спорт ажылдакчылары, хууда сайгарлыкчылар, волонтёрлар болгаш өскелер-даа дүн-хүн дивейн ажылдааннар. Бүгү ажылдарже 80 хире санныг техниканы хаара туткан.
Солун үнүп турар үеде Шагаан-Арыгның дугаары 2 школазында түр када улус чурттадыр пунктуну дүжүрген. Байдал хүнден-хүнче экижип турар.
Карина МОНГУШ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №20 2024 чылдың март 16
