ДҮВҮРЕНЧИГ БОДАЛДАРНЫҢ УРЖУУНДАН КИЖИГЕ ХОРАЛЫГ ЧАҢЧЫЛДАР ТЫПТЫР. ОЛАРКИЖИНИҢ АМЫДЫРАЛ-ЧУРТТАЛГАЗЫНГА ДЫКА УЛУГ ШАПТАРААЗЫННАРНЫ ТУРГУЗУП БОЛУР.
Хоралыг чаңчылдар дугайында психолог башкы Г.Н. Тихомированың тайылбыры:
«ДҮВҮРЕНЧИГ» ЧАҢЧЫЛДАР
Холу куруг турбас, демир-үжүк, карандаш, каасталга дээн ышкаш бир-ле чүүлдү адыштап алгаш, дүрбүп-ле турар. Салаалары-биле стол соктаар, думчуун тудар, карак-шилин эде идип-ле турар, чүрбээжин суйбаар, аксынче салаазын сугар, дыргаан хемирер, чайганып-ла орар, соодукчузун катап-катап ажыдып, чем чиирин бодап-ла турар кижини бир-ле бодалдар дүвүредип турар. Ындыг улус, чааскаан арткаш безин, оожургап шыдавас.
Чөргекте чаш төл авазын эмип чыткаш, кандыг-даа дүвүрел чок, удуп-оттуп каап чыдар. Кижиниң эң-не амыр-тайбың, чыргалдыг үези ол. Ынчангаш кандыг-даа кижи дүвүрелге алысканда, салаазын соруп эгелээр. Дүвүренчиг чаңчылдарның дөзүн болгаш чылдагаанын тускай специалист-биле чугаалажып тургаш, тыпкаш, адырлып ап болур.
ДҮВҮРЕНЧИГ ЧАҢЧЫЛДАРНЫҢ ЭҢ-НЕ ХОРАЛЫЫ
Эртемденнерниң шинчилээни-биле алырга, дыка хөй улус берге байдалга таварышкаш, сагыш-сеткили аарааш, таакпылап эгелээр. Ол база-ла авазының эмиин сорган чөргекте чаш дег, кезек үеде оожургал алыр арга болуп турар. Оон адырлыр дизе, сорар карамельдер-биле таакпыны солуп болур.
Чамдык улус таакпының орнунга араганы амзап эгелээр. Эзиртир суксунну ижиптерге, сагыш-сеткили, мага-боду оожургай берген ышкаш боор. Арага ишпейн, улус-биле чугаалажып шыдавас. Арага чокта, бергелерни ажып эртип шыдавас болза, ол база «дүвүренчиг чаңчылдарның» бирээзи-дир.
«КОРГУНЧУГ» ЧАҢЧЫЛДАР
Удуурда сайгылгаан өжүрбес, шыпшыңга хөңнү чок кижиде бир-ле чүүлден коргуушкун бар-дыр. Шак ындыг коргуушкун чаш уругга бичии турда-ла тыптып келир. Улгады бергеш-даа хевээр артып каап болур.
КАРЖЫ ЧОРУК
Эриннерин ызырар, сегелин күштүг тудары – «каржыланыр» чаңчылдың ол кижиде бары. Удуй бергеш, диштерин кыйырадыр, ызырар кижилерде база каржы чорук бар болуп турар.
БОДУНГА БҮЗҮРЕВЕЗИ
Улус-биле чугаалашкаш, арны кызар, ыядыр улус бодун куду шынарлыг деп бодаар, улус-биле чугаалажып, аралажып билбес. Улус-биле чугаалашкаш, «паразит» сөстер ажыглаар, үргүлчү-ле «мм» деп-ле турар кижи дээрге, бодунга бүзүревес, ыядыычал, бодалдарын илередиринден коргар кижи-дир. Бо чаңчылдан адырлыр дизе, бодун үнелеп өөренир, бодунга ынак болур.
Үстүнде адааным «хоралыг» чаңчылдардан адырылбас болзувусса, хостуг амыдырап-чурттаар арга бербейн барып болур. Ынчангаш олардан адырлып алганы дээре.
ЧЕМНЕНИКСЭЭРИ
Кижи бүрүзү бергелерни бодунуу-биле хүлээп алыр. Чамдык улус чемге хөңнү чок, а бир чамдыызы караанга көзүлген-не чемни «одура оъттаптар». Ийи дугаар хевирге хамааржыр улус үзүк-соксаал чок аштамзырап чоруур, чемненгеш-даа тотпас. Кежээ удуур бетинде чемнениксээр болза, дүвүрел ажыл-хожул-биле холбашпаан, а бажыңда байдалдан хамааржып турар-дыр.
ЧҮНҮ КАНЧААРЫЛ?
«Хоралыг» чаңчылдардан адырлыр арга бар. Ынчалза-даа эрги чаңчылдардан адырлып алырга, чаа чаңчылдар тыптып кээп болур. Дүвүрелдиң чылдагаанын тыпкаш, дөзүнден узуткаары чугула. Аңаа тускай специалистиң дузазы херек. Хөй кезиинде улуг улус «хоралыг» чаңчылдарындан адырлыр хөңнү чок, оозу-биле чурттап өөрени берген болур. А кажан бичии уругларны «хоралыг» чаңчылдар хилинчектей берген болза, улуг улус чаштарга дузалаар ужурлуг. Чижээлээрге, 4–5 харлыг уруг салаазын сорар апарган болза, ооң холун часкап, «салаа сорбас» деп негелде тургуспас. Ындыг таварылгада чаш кижиниң ол чаңчылын силер харын-даа быжыглап кааныңар ол. Ынчангаш ооң орнунга чаш кижиге чүү четпейн турарыл, чүге чаш төл оожургал дилеп турарыл, ону тодарадып алыңар. Чаш төлүңер-биле кезээде кады чорууру эки дээрзин утпаңар. Бичии кижиге ол эң-не кол чүүл дээрзин утпаңар. Бир эвес чаш кижи үргүлчү чайы чок, ону чүү-даа дүвүретпейн турар болза, ол салаазын боду-ла сорбайн баар.
Бир эвес улуг кижи «хоралыг» чаңчылдардан адырлып, «хосталыр» дээн болза, бүзүрелдиг кижи-биле сагыш-сеткилин үлежип чугаалажыры чугула.
Айдың ОНДАР дыңнап бижээн.
"Шын" №58, 2023 чылдың август 5