Тываның Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артизи Марьям Рамазанова улуг назы-харлыг тываларның сагыжынга “Хорлуу кадай” деп хүндүлел шола ады-биле уттундурбас болуп артып калган. Марьям Алексеевна боду база бодун “Хорлуу кадай мен” деп адаарынга ынак чораан. Чүге дээрге чогаалчы Степан Сарыг-оолдуң Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Кызыл Шеригге тыва араттарның дузазының темазынга 1943 чылда бижээни “Хорлуу кадай” деп шүлүктү номчуурунга артист аажок ынак турган.
Марьям Алексеевнаның:
Мөңгүн-Тайга баарында,
Мөген-Бүрен уну чурттуг
Хорлуу кадай эртен эрте
Хоюн барып ончалап-тыр...
деп номчуп турары совет үениң кинохрониказында кадагалаттынып артып калган.
Ажылчын татар өг-бүлеге келир үениң алдарлыг артизи Марьям Рамазанова 1922 чылдың октябрь айның 24-түң хүнүнде төрүттүнген. Ооң төрүттүнген чери Хакасияның Аскиз районнуң База суур. 1931 чылда Рамазановтарның өг-бүлези Тываже көжүп келген. Кызылдың 1 дугаар школазынга өөренип тургаш, бичии Марьям өөреникчилерниң бот-тывынгыр театр бөлгүмүнүң шиилеринге ойнап турган. Марьям школаны доозуптарга, салым-чаяанныг уругну 1941 чылдың март айда Кызылдың театр училищезиниң студиязынга киирип каан. 1945 чылдың сентябрь айда Москваның Луначарский аттыг күрүнениң театр институдунче аныяк кыс Марьям өөренип кирген. Бо институтту дооскаш, Тываның хөгжүм-шии театрынга ажылдай берген. Тыва театрның сценазынга хөй рольдарны Марьям Алексеевна орус болгаш тыва дылдарга ойнаан. Артистиң сценага чогаадыкчы ажылының шыпшыы Степан Сарыг-оолдуң “Хорлуу кадай” шүлүүнүң номчулгазы деп ооң чогаадыкчы ажылынга сонуургалдыг көрүкчүлер үнелээннер. Марьям Алексеевна Рамазанованың артист чогаадыкчы ажылы, тыва уран чүүлге киирген улуг үлүг-хуузу Тываның күрүне шаңналының лауреады болгаш Тыва АССР-ниң алдарлыг артизи деп бедик аттар-биле демдеглеттинген.
Марьям Рамазанова кайгамчыктыг артист болурундан аңгыда, уян хөөннүг шүлүктерни, шиилерни бижип чораан. Бичии уругларга бижээни “Күскежик” деп шиизи хөй чылдар дургузунда Виктор Көк-оол аттыг театрның сценазынга үнүп, бичии көрүкчүлерниң ынак шиилериниң бирээзи болу берген.
Марьям Алексеевна амыдырал-чуртталгага ынак, долгандыр онза солун чүү болуп турарын үргүлчү эскерип чоруур чогаалчы база журналист көрүштүг болгаш, “Шын”, “Тувинская правда”, “Тываның аныяктары” солуннар-биле быжыг харылзааны тудуп, оларның арыннарынга бижээн чүүлдерин, чогааткан шүлүктерин парладып турган.
Республиканың улус өөредилгезинге болгаш тыва литератураны сайзырадырынга улуг үлүүн киирген, Тываның алдарлыг кижилериниң бирээзи, хоочун башкы, литература критиги Мария Хадаханэ “Рамазановтарның төрел бөлүү Тывага төлептии-биле бараан болган....” деп бижээн. Ол, ылап-ла, ындыг.
Марьям Алексеевнаның ачазы Нургали Салихидинович Рамазанов Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, Берлин хоорай дээш өлүм-чидимниг тулчуушкуннарга эрес-дидим киришкеш, Сталинниң Мактал бижии-биле шаңнаткан. Дайын соонда Кызыл хоорайның электри четкилеринге мастерлеп ажылдап турган, Күш-ажылдың Кызыл тук ордени-биле шаңнаткан. Артистиң дуңмалары Рая (татар ады Рабиче) биле Михаил (Мулла) олар база күш-ажылдың мурнакчылары, Тывага билдингир кижилер чорааннар. Михаил Нургалиевичиниң ады Кызыл хоорайның төөгүзүнче киир бижиттинген – “Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы” атты аңаа тывыскан.
Алдарлыг артистиң бодунуң өг-бүлези база республиканың төөгүзүнге балалбас исти арттырган. 1941 – 1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Украинаның хоорай, суурларын немец фашистерден хостап турган тыва аъттыг эскадроннуң эрес-дидим разведчиги, дайын соонда Москвада Чкалов аттыг ужудукчулар школазын дооскаш, Тыва авиаотрядка ужудукчулап ажылдап турган Юрий (Оюн) Пандар-оолович Седен-оол-биле Марьям Алексеевна өгленген. Оларның оглу, Тываның кончуг уран-мерген кинооператору Шамиль Седен-оол бүгү делегейге билдингир документалдыг киноларны тырттырган. “Зона затопления”, «Чингиз-блюз» деп кинолары «Оскар» шаңнал-биле бедии-биле үнелеткен.
Оглунуң тырттырганы “Зона затопления” деп кинода Марьям Алексеевнаның овур-хевири чуруттунуп артып калган. Тываның арыг суглуг хемнерин демниг камгалаарынче чонну кыйгырып, Бии-Хем биле Хемчик хемнерниң уннарынга биче гидроэлектростанцияларны тудар планнарга удурун Марьям Алексеевна изиг-изиг чугаалап турар.
Тывага мындыг кайгамчыктыг ава болгаш кончуг салым-чаяанныг артист, Хорлуу кадай – Марьям Рамазанова чурттап чораан.
Шаңгыр-оол МОНГУШ белеткээн.