Алдан-маадырларның тура халыышкыны (1883–1885) – тыва чоннуң төөгүзүнде эң көскү болуушкун. Хостуг эрге, чырык-чаагай амыдырал дээш амы-тынын харамнанмайн демисежип чораан эрес-маадыр эрлерге «Алдан-маадыр» деп атты 1941 чылдың май айның 11-ниң хүнүнде Тыва Арат Республиканың Биче Хурал Президиумунуң доктаалы ёзугаар тывыскан. Оон ыңай Алдан-маадырларның тура халыышкынын Тывага төөгүлүг болуушкун деп онзалап демдеглээн. Дең эвес демиселге аштырза-даа, оларның дугайында сактыышкын чоннуң сагыжынга, ыры-кожамыктарынга, төөгүлүг чугааларынга кадагалаттынган. Алдан-маадырларның баштыңчылары Самбажык, Дажыма, Садыяжык болгаш өскелерниң-даа салгалдары ам бо хүнде Алдан-Маадыр суурдан аңгыда, республиканың янзы-бүрү булуңнарында чурттап чоруур.
Самбажыктың оглунуң оглу Бопуулай Куушович Монгуш ам-даа бистиң аравыста, Хорум-Даг суурда чурттап чоруур. Ооң назы-хары 90 ашкан. Садыяжыктың оглунуң оолдары Дажы-Доржу Кижээевич, Шожун Кижээевич Монгуштар чоокка чедир бистиң аравыска узун назылап чурттап чорду. Олардан Алдан-маадырлар дугайында бистиң чогаалчыларывыс, эртемденнеривис эвээш эвес материалдарны чыып, хөй санныг ыры-шүлүктү, шии чогаалдарын бижээн болгай. Ол чаагай ажыл-үүлени, эрткен төөгүвүстүң арыннарын дириг херээн чаа көрүш-биле чаа үениң салгалдары уламчылаар, чырыткылыг овур-хевирин аныяк салгалдарга дамчыдып бээр хүлээлгелиг бис.
Ынчангаш бо чылын, маадырларның тура халыышкынының 140 чыл оюн демдеглеп турар үеде, 1973, 1983, 1993 чылдарда Алдан-Маадыр сумузунуң девискээринге болган байырлыг хемчеглер дугайында сактыышкыным-биле үлежийн.
1973 чыл
Чөөн-Хемчик районнуң комсомол комитединиң бюрозунга бирги секретарь Хожур-оол Эрелчинович Монгуштуң саналы-биле Оргу-Шөлге аныяктарның следун Алдан-маадырларның тура халыышкынының 90 чылынга тураскаадыр доктаал шиитпирни хүлээп алган. Ол үеде «Алдан-Маадыр» совхозтуң комсомол комитединиң хостаткан секретары турган үем. Байырлалдың кол өзээн совхозтуң комсомол комитединге база комсомолчу аныяктарынга дааскан турган. Ук слет чүгле аныяктарның эвес, а чоннуң хөй киржилгелиг байырлалы болган. Чыылган чонга Алдан-маадырларның коргуш-сыныш чок демиселиниң дугайында илеткел соонда, спортчу болгаш культурлуг хемчеглер эгелээн.
Тураскаал
Бирги сорулга Оргу-Шөлдүң Кара-Даг кырынга аъттыг кижи хевирлээн улуг тураскаалды тургузары турган. Ону совхозтуң шевер каңнакчызы Ортун Сарыглар демирден оюп кылган. Тураскаалды хөй санныг аныяктарның күжү-биле Кара-Дагның шыпшык бажынче үндүрген. Ынчалза-даа ол черниң хая-даштыг болганындан тураскаал тургустунмайн барган. Алдан-маадырларның 100 чыл юбилейинде, 1983 чылда, Оргу-Шөлдүң Сарыг-Сиген арт кырынга бедик черге тураскаалды тургускан. Ам-даа хевээр турары ол.
Спортчу оюннар
Кара-Дагның бажынче маңнаар маргылдаага хөй аныяктар киржип, чыылган чоннуң кичээнгейин хаара туткан. Хол бөмбүү маргылдаазынга Чөөн-Хемчиктиң Хайыракан сумузунуң командазы тиилекчи болган. Алдан-Маадыр суурнуң чоогунда Көк-Кожагар дааның чанындан салып үндүрген аът чарыжы, аныяктарның чадаг чарыш маргылдаазы байырлалдың эң көрүштүг кезээ болган. Чадаг чарышка Чөөн-Хемчиктиң төлээзи Суворов Монгуш тиилекчи болган. Адак сөөлүнде 86 эң шыырак мөгелерниң хүрежинге «Алдан-Маадыр» совхозтуң аныяк инженери Макар Донгак шүүлген, үжүүрүнде Чөөн-Хемчиктиң Папаш, а үшкү черде Суг-Аксындан Апыш-оол Ооржак болган.
Мал, чер болгаш өске-даа адырларда ажылдап чоруур мурнакчы аныяктарга Чөөн-Хемчик районнуң комсомол комитединиң, «Алдан-Маадыр» совхозунуң комсомол комитединиң хүндүлел бижиктери база өртектиг белектер-биле шаңнаан.
1983 чыл
1983 чыл октябрь ай. Алдан-маадырларның 100 чыл оюн Алдан-Маадыр суурга эрттирген. Совхозтуң партия комитединиң секретары турган мен. Совхоз директору Макар Бавукович Донгак, көдээ совет даргазы Александра Шурженмеевна Ооржак.
Амгы үеде суурнуң ФАП эмнелгезиниң чанында шөлге база амгы музей бажыңының шөлүнге 8 ак өгнү тиккен. Аңаа байырлалдың киржикчилериниң үнүп-кирип, чемненип турган.
Совхозтуң база-ла шевер каңнакчызы Ортун Эртинеевич Сарыглар алдан-маадырларга чогаадып кылганы чараш көрүштүг, ханы утка-шынарлыг байырлалдың баштайгы кезээ Оргу-Шөлдүң Сарыг-Сиген арт кырынга тураскаалдың ажыдыышкынындан эгелээн. Тураскаал эрткен-дүшкен чоннуң төөгү-биле холбаалыг сактыышкынын оттуруп, сонуурганчыг чери болбушаан хевээр. Ажыдыышкынга Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл СЭКП райкомнарының 1-ги секретарьлары Иван Максимович Сувандии, Геннадий Санчы-Митипович Иргит, социалистиг күш-ажылдың маадырлары Дажы-Намчал Чыртай-оолович Ооржак, Чола Допур-оолович Монгуш, төөгү эртемнериниң доктору Юрий Лудужапович Аранчын болгаш партия-совет органнарының удуртукчулары, күш-ажылдың хоочуннары киришкен.
Байырлалдың ийиги кезээ Самбажык аттыг культура одаанга чоннуң байырлыг хуралы-биле эгелээн. Аңаа Алдан-маадыр өгбелеривистиң дарлакчыларга удур маадырлыг демиселиниң дугайында улуг хемчээлдиг илеткелди эртемден Юрий Аранчын кылган. «Алдан-Маадыр» совхозтуң (үш аңгы салбырлыг турган Алдан-Маадыр, Ак-Даш, Бора-Тайга) сайзыралынга киирген үлүг-хуузу дээш күш-ажылдың база көдээ ажыл-агыйның мурнакчылары: малчыннарны, саанчыларны, тараажыларны, тракторист-механизаторларны, чолаачыларны, башкыларны болгаш өске-даа адырның мурнакчыларын шаңнап-мактаан. Ол чылын совхозтуң малчыннарының аразынга социал чарыштың тиилекчизи Октек-оол Борбашкынович Монгуш «Урал» маркалыг мотоцикл-биле шаңнаткан.
Кежээликтей 64 шыырак мөгелерниң хүрежинге Кызыл райондан келген шыырак аныяк мөге Владимир Семис-оолович Монгуш шүүлгеш, Ой аътты шаңналга алган. Оон ыңай Алдан-Маадырдан Григорий Николаевич Ооржак кончуг шыырак хүрешкен.
1993 чыл
1993 чылдың июнь. ТР-ниң Чазааның доктаалы-биле Алдан-маадырларның тура халыышкынының 110 чыл байырлалын Алдан-Маадыр сумузунуң девискээринде тура халыышкын төвү Оргу-Шөлге июнь 24–26 хүннеринде эрттирер шиитпирни хүлээп алган. Бо улуг байырлалды эрттирер талазы-биле организастыг комитетти тургускаш, ооң даргазынга чазак кежигүнү Биче-оол Сундуевич Шыырапты томуйлаан. Ол үеде «Алдан-Маадыр» совхозтуң директору турганым-биле организастыг комитеттиң кежигүнүнге мени киирген.
Июнь 24-түң хүнүнде «Самбажык» Культура бажыңынга төөгү эртемнериниң доктору Юрий Лудужапович Аранчын маадырларның төөгүзүн илеткээн.
Байырлалга ТР-ниң Президентизи Шериг-оол Дизижикович Ооржак киржип чедип келгени чоннуң хей-аъдын, көдүрлүүшкүнүн оттурган. Улуг даргавыс сөс ап, байыр чедиргениниң соонда «Алдан-Маадыр» совхозка автобусту болгаш кывар-чаар чүүл сөөртүр машиналарны белек кылдыр берген. Улаштыр күш-ажылдың мурнакчыларынга шаңнал-макталдарны тывыскан. «Алдан-Маадыр» совхозтуң социал-экономиктиг сайзыралынга киирген үлүг-хуузу дээш Маадыр-оол Лопсанович Ооржакка (ам бистиң аравыста чок) база сарлык кадарчызы Геннадий Денгей-оолович Ооржакка «Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы» деп бедик атты тывыскан.
Июнь 25-те Оргу-Шөлге Алдан-маадырларга тураскаалды ажыткан. Алдан-маадырларның ат-сывын сиилбип бижээн эзер деспизи хевирлиг кылдыр тураскаалды чогаадып кылганы бир тускай. Ооң автору – тураскаал кылырынга мергежээн каңнакчы Ортуун Эртинеевич. Ус-шеверге “Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы” атты тывыскан. Тураскаал ажыдыышкынының соонда Шериг-оол Дизижикович аъттаныпкаш, байырлалдың төп чери Оргу-Шөлдүң Кара-Даг эдээнге чедип кээрге, солун-на чораан ийин.
Бо улуг байырлалга тураскааткан спортчу болгаш культурлуг хемчеглер:
«Кара-Дагның Хартыгазы» шаңнал дээш 18 хар чедир аныяк мөгелер хүрежи, хол бөмбүү, чарыш дээш оон-даа өске.
Аът чарыжынга «Алдан-Маадыр» совхозтуң чылгычызы Денгей-оол Ооржактың Калчан-Шилги малы эрткен. Чадаг чарышка Алдан-Маадыр сумузундан республика чергелиг чадаг чарыш маргылдааларының хөй дакпыр тиилекчизи Демир-оол Ооржак эрткен. 136 шыырак мөгениң хүрежинге Аяс Монгуш шүүлген.
Маргылдааларның тиилекчилеринге өртектиг белектерни, дериг-херексел-биле долу чүмнээн аъттарны, дириг бода база шээр малдарны шаңнал кылдыр тывыскан.
110 чылдаан юбилейлиг байырлалды эрттиреринге алдан-маадыржылар канчаар-даа аажок идепкейлиг киришкеннер.
Ырак-чооктан келген чон аъттыг-чарлыг, машина-балгаттыг июнь 26-да тарап эгелээн. ТР-ниң Президентизи Шериг-оол Дизижикович вертолет-биле дээрже ужудуп үнгеш, «Тарап чанып турар чоннуң хөйүн. Ак, Алаш, Манчүрек, Хөлчүктүг, Алдыы, Үстүү Ишкиннерде аъттыг чанып турар кижилерниң хөйүн. Чадаананың белдиринде баштайгы машиналар чедип турда, Оргу-Шөлде машина-балгат, кижилер ам-даа хевээр» — деп магадап чугаалаан. Шынап-ла, шак мындыг хөй киржикчилиг шуулган Тываның төөгүзүнге турбаан боор деп даап бодаашкын анаа эвес боор. Байырлал канчаар-даа аажок бедик деңнелге эрткенин сөөлүнде организастыг комитет хуралынга түңнээн.
Ооң соонда чылдарда Алдан-маадырларның 120–130 чылдарынга тураскааткан байырлыг хемчеглер бедик деңнелге эртип, Сүт-Хөл кожууннуң бурунгаар хөгжүлдезинге улуг идигни берип чорууру өөрүнчүг. Чижээлээрге, 120 юбилейлиг чылында Суг-Аксы – Теве-Хая аразының асфальтылыг оруун кылып дооскан, Суг-Аксы суурга чаа культура одаан ажыткан, Социал төптүң оран-савазын чаарткан, көдээ ажыл-агый эргелелинге чаа 469 маркалыг автомашинаны берген. Ол чылын Тыва Республиканың Чазаандан болгаш Дээди Хуралындан, Культура болгаш Спорт яамызындан чаа компьютерлерни, оргтехникаларны, креслоларны, спортчу шывыгларны кожууннуң культура одагларынга, школаларынга, сумуларынга берген.
2021 чылды Тывага чоннуң бот-идепкейжи чылы кылдыр чарлаанынга чергелештир Алдан-маадырларның баштыңы Самбажыктың тураскаалын тургускан. Ооң ажыдыышкынынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг база чазак кежигүннери байыр чедирип келген. Владислав Товарищтайович «Төөгүлүг Алдан-Маадыр суурну дыңнаан дээрден башка чаңгыс-даа кээп көрбээн болгаш, бо байырлалды албан-биле сонуургап келдим» — деп, чыылган чонга байырын чедирген.Социалистиг күш-ажылдың маадыры Дажы-Намчал Ооржактың адын эдилээн кудумчуну асфальтылап кылган.
Самбажык аттыг культура бажыңынга 2023 чылда Алдан-маадырларның тура халыышкынының 140 чылдаан байырлалының бирги организастыг хуралы болган. Аңаа байырлалдың организастыг комитедин тургускан. Оргкомитеттиң составынче сайыттарны база Алдан-маадырларның салгакчыларын киирген. Байырлалга уткуштур чон-биле сүмележип киирген ажылдарның чамдыызы боттанып турары өөрүнчүг. Алдан-Маадыр – Суг-Аксы оруунуң 3 км чедир асфальтылаан.
Ынчангаш Алдан-маадырларның 140 чыл байырлалын таварыштыр бүгү-ле чонумга, чаңгыс чер чурттугларымга, эштерим хоочуннарга байырым чедирип тур мен.
Хосталга, эрге-шөлээ дээш демисежип чораан бистиң өгбелеривистиң күзеп чораан күзелдери бо хүннерде амыдыралга боттанып, Сүт-Хөл кожууннуң хөгжүлдезинге Тыва Республиканың Чазаа улуг кичээнгейни салып, моон-даа соңгаар деткиир дээрзинге бүзүрелим улуг.
Юрий БЫЗЫТПАА, партия, совет органнарның, муниципалдыг тургузугнуң хоочуну.
Сүт-Хөл кожуун, Алдан-Маадыр сумузу.
"Шын" №59, 2023 чылдың август 9