2024 чылдан тура Тываның даш чонукчуларының эвилелин Кызылдың немелде өөредилге черинде чурулга башкызы, чонар-даштан кылыглары-биле ады билдингир апарган Тываның болгаш Россияның чурукчулар эвилелиниң кежигүнү Ай-Демир Далааевич Шыырап удуртуп турар.
Сентябрь 19 – ТР-ниң Даш чонукчуларының хүнүн уткуштур “Шын” солунче чалап, ужурашкан бис. Ам аңаа сөс:
– Амгы үеде Тываның даш чонукчуларының эвилелинде 40 ажыг кежигүн бактаап турар. Оларның аразында Тываның, Россияның чурукчулар эвилелдериниң кежигүннери, сураглыг хоочуннарывыс, даш чонукчуларындан аңгыда, колдуу аныяктар кирип турар. Демдеглексенчиг чүүл – үш херээжен даш чонукчузу бистиң эвилеливисте кирип турар: бирээзи сураглыг даш чонукчузу, Тываның Даш чонукчуларының эвилелин 2019 чылда тургузуп турда, бир дугаар даргазынга соңгуттуруп турган Лариса Матпаковна Норбу, ийи дугаарында – Барыын-Хемчикте ажылдап турар аныяк даш чонукчузу Алдынай Хертек, үш дугаары – даш чонарын чаа эгелеп чоруур Ак-Довурак хоорайның уругларның уран чүүл школазының директору Аржаана Сат.
Чаа тургустунган бистиң эвилеливис Россияның Чурукчулар эвилелиниң регионалдыг хөй-ниити организациязының бир адыры болуп турар. База бир өөрүнчүг чүүл – “Тыва Республиканың алдарлыг даш чонукчузу” деп күрүне шаңналын Тываның Чазааның тургусканы болуп турар. Бо талазы-биле улуг ажылды билдингир эрге-хоойлу ажылдакчызы, Тываның даш чонукчуларының кол деткикчизи, коллекционер Хээлиг Ирбен-оолович Тулуш чоруткаш, бүгү документилерни белеткеп кылганын демдеглевес аргажок. Тывага бир дугаар “Тыва Республиканың алдарлыг даш чонукчузу” бедик күрүне шаңналын сураглыг мастер, Россияның болгаш Тываның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү Егор Соянович Дойнакайга 2025 чылдың февральда Шагаа уткуштур тывыскан. Харааданчыг чүүл– хүндүлүг акывыс чоокта чаа чырык өртемчейден электен чарлып чорупту. Биске, даш чонукчуларынга, дыка улуг чидириг-дир.
Бистиң мастерлеривис кылган ажылдарын колдуу делгелгелерге салып, боттарының күзели ёзугаар садыгларже үндүр салып турар. Бир эвес деңнеп чугаалаар чүве болза, 2000 чылдар эгезинде чонар-даштан кылыглар делгелгезинге он ажыг кончуг шыырак мастерлер ажылдарын салып турган болза, ам чаңгыс мастер ажылын салза салыр апарган-дыр. Кылган ажылдары-биле чонну кайгадып чоруур мастерлеривистиң хар-назыны 50, 60 хар ажып турар. Чүгле чонар-даштан сиилбээн ажылдар-биле орулгалыг ажылдаары нарын. Ынчангаш башкылар колдуунда ону хобби кылдыр, кол ажылындан аңгыда, боттарының улуг сонуургалы, күзели-биле кылып турар.
Даш чонары – уран чүүлдүң бир онза хевири болганда, чонар-даштан кылган ховар ажылдар ис чок читпес ужурлуг. Мастерлерниң шак ындыг ажылдарын колдуунда хууда коллекционерлер садып ап турар. Оларның холунга турарга, кадагалалы эки. Шак ындыг коллекционерлер даш чонукчуларының кол-ла деткикчилери болуп турар. Оларның коллекциязын кажан-даа көрүп, делгеп болур. Чамдык мастерлер акша хереглей бергенде, кончуг чараш ажылдарын садыптарга, ол ажыл шуут чиде бээр, чуруу безин чок болуру харааданчыг.
Ындыг-даа болза мактанчыг чүүл – бистиң улуг акыларывыс, сураглыг мастерлеривистиң, чонар-даштан ховар ажылдары чүгле Тываның эвес, Россияның улуг музейлеринде делгеттингенинге чоргаарланмас аргавыс чок.
Амгы үеде нарын айтырыгларның бирээзи – өзүп олурар салгалдың бо уран чүүлге сонуургалын оттурары, салым-чаяанныгларны өстүрүп өөредири. Бодум немелде өөредилге төвүнде чурулга башкызы болбушаан, даш чонарынга сургуулдарны өөредип турар мен. 70 өөреникчиниң аразындан чаңгыс кижи ол талазы-биле сонуургалдыг шилиттинип артып каары хомуданчыг. Республиканың чүгле үш кожуунунда уругларның уран чүүл школаларында чонар-даш бөлгүмнери бар болуп турар. Бир эвес шупту школаларга шак ол бөлгүмнү кичээл кылдыр программаже киирип өөредир болза, келир үеде даш чонукчуларының саны көвүдээр деп бодаар мен. Бо ховар уран чүүлдү салгакчыларывыс уламчылаар ужурлуг.
Чылдың-на Даш чонукчузунуң байырлалын Бай-Тайга кожуунга чыглып демдеглээр чаңчылдыг бис. Бел аржаанынга ооң ээзи мастерлерни халас дыштандырбышаан, Сарыг-Хаядан даштап алыр арганы берип, деткикчилеп турган. Бо чылын сентябрь 18-те мастерлер Сарыг-Хаядан даштаар, даартазында Тээлиге даш чонар мөөрей эгелээр. Ол ышкаш Чаа-Хөл кожууннуң Арыг-Үзүү, Ак-Туруг девискээринде кара даш – серпентинит бар. Ону ол кожууннуң чону үнелеп, чагыргазы чылдың-на даш чонукчуларының аразында республика чергелиг мөөрейлерни эрттирип турары дыка эки. Бо чылгы байырлалывыс Бай-Тайгага болур-даа болза, Кызылдан мастерлер орук ара Чаа-Хөл кире дүшкеш, улаштыр Тээлиже чоруптар бис. Байырлыг ажыдыышкын болган соонда, мөөрей эгелей бээр. Сентябрь 19-тан 21-ге чедир уламчылаар.
Даш чонукчуларының профессионал байырлалы уткуштур сураглыг мастерлеривиске, эш-өөрүмге бүгү-ле чүүлдеринге экини күзеп, бо ховар уран чүүлдү ам-даа хөгжүдүп сайзырадыр дээш демнежип ажылдаалыңар деп чугаалаксаар-дыр мен.
Сорунза МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18Оценили 35 человек