Хынамчада хорамча чок

Кызыл кожууннуң Черби суурнуң чоогунга ийи өрт хып үнген, олар 150 га арга-ыяштыг девискээрге калбарып кыпкан уржуунда, Черби суурнуң кыдыында 10 хире чуртталга бажыңнары база өрттени берген. Ол өрттерни өжүрери-биле, Онза байдалдар яамызының машина-техникалыг өртчүлери, арга-ыяшты өрттерден агаардан камгалаарының авиаотрядының парашютчулары өрт хып турар девискээрге кончуг дүрген четкен. Черби суурда өрттенип турар бажыңнарны демнии-биле өжүргеш, оларның чурттакчыларын түр када чурттаар пунктуларже көжүрген. Арга-арыгда өрттерни база өжүрүп каапкан. Ол өрттерни өжүреринге 335 өртчү киришкен, 82 санныг тускай техниканы болгаш боду ужар агаар дериг-херекселин ажыглаан.

Арга-арыгны болгаш оларның девискээринде чурттакчылыг черлерни камгалаар талазы-биле мындыг планныг өөредилгени Онза байдалдар яамызының өртчүлери биле арга-ыяшты өрттерден агаардан камгалаарының авиаотрядының парашютчулары март айның ортаа үезинде Черби суурга болгаш ооң чоок-кавызынга эрттиргеннер.
Тываның агаар-бойдузунуң байдалы бо чазын шоолуг-ла изиг эвес, май айның ийиги чартыында безин хүндүс ортумаа-биле 20 градус хире чылыг болурун агаар-бойдус хайгааралының албан черлери баш бурунгаар дыңнадып турар.

Ындыг дыңнадыглар республиканың арга-ыяш камгалалының албан черлериниң, Онза байдалдар яамызының, арга-ыяшты өрттерден агаардан камгалаарының авиаотрядының ажылдакчыларын оожургатпаан. Хову болгаш арга өрттерин өжүреринге белеткел өөредилгелерни олар март, апрель айларда эрттиргеннер. Өрттерни өжүреринге хөй удаа киришкен, арга-дуржулгазы бар-даа болза, “хынамчада хорамча чок” дээрзин олар черле утпас.

Хову болгаш арга-арыглыг черлерге хып үнген өрттерни өжүрер талазы-биле өөредилгени Россияның ТР талазы-биле Онза байдалдар яамызы, ТР-ниң Хамааты камгалал болгаш онза байдалдар албаны, республиканың Арга-ыяш ажыл-агый яамызының Кызыл кожуунда участок ажыл-агыйлары Кызыл кожууннуң чагырганың киржилгези-биле Ээрбек сумунуң девискээринге март айның сөөлгү хүннеринде эрттиргеннер.

Тываның ырак-узак, кадыр-берт тайгаларынга өрттерни өжүрер авиаотрядтың өртчү парашютчулары белеткелди уламчылап, МИ-8 вертолёттан тускай дериг-херексел-биле өрт хып турар девискээрже дүжеринге, самолеттан парашюттуг шураарынга арга-мергежилин бедидип турарлар. Бир эвес херек апаар болза, олар Россияның өске регионнарынга өрттерни өжүреринге кезээде белен.

Апрель 5-тен эгелеп Тываның девискээринге өрттерниң айыылдыг үезин республиканың Чазаа чарлаан. Өрттер өжүрериниң машина-техниказын, Онза байдалдар яамызының болгаш өрттерге удур албан черлериниң ажылдакчыларын белениниң байдалынче шилчидер айтыышкынны Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг берген.
Арга-ыяш ажыл-агыйының болгаш бойдус ажыглалының яамызының дыңнатканы ёзугаар өрттерни өжүреринге 629 ажылдакчыны болгаш 216 санныг техника аймаан хаара тудар. Өрттер айыылынга удур баш бурунгаар хемчеглерге болгаш өрттерни өжүреринге Тываның арга-ыяш ажыл-агыйлары чүс хуу белен деп санап турар.

Өрттерге удур баш бурунгаар хемчеглерге, хып үнген өрттерни өжүреринге республикада агаар-бойдустуң камгалалдыг девискээрлерде заповедниктерниң, хамааты камгалалының болгаш онза байдалдар албан черлериниң, кожууннарның болгаш сумуларның чагыргаларының ажылдакчылары киржир.

Өрттен камгалалдың 367 километр узун дурттуг чаа чер дилиндектерин чардырар, 644 километр узун дурттуг эрги чер дилиндектерни аштаар, арга-арыгда өрттер өжүреринге ажыглаар машина-техника чоруур 134 километр оруктарны аштаар болгаш өске-даа хемчеглерни ап чорудар.
2023 чылда өрттерге удур белеткел ажылдарында чаа чүүлдер база бар. Тываның арга-ыяш ажыл-агый яамызы-биле дугуржулга ёзугаар “Тывахарылзааинформ» акционерлиг ниитилел республиканың арга-ыяштыг девискээриниң видеохайгааралын дүн-хүн чок чорудар, өрт хып үнгенин дүрген медээлээр амгы үениң техниказын аңаа ажыглаар. Бо чаа чүүл өрттерни дүрген илередир, оларны шалыпкын өжүреринге дуза боору чугаажок. Бойдус камгалалының талазы-биле ындыг кады ажылдажылга улам сайзыраар болза, Тывага өрт айыылын чайладырынга чарыгдалдар болгаш шүүдел эвээш апаар.

Арга-ыяш-биле кызыгаарлашкак девискээрге черни арендага алган юридиктиг болгаш хуу кижилерниң өртке удур харыысалгазын база күштелдирип турар. Бир эвес оларның ээлеп турар черинден өрт ховуларже азы арга-ыяш девискээринге өөскүп өрттенир болза, чер ээлеринге административтиг, харын-даа кеземче херээн онаап болур. Өрттерниң хып үнеринге буруулуг хамаатыларны 5 муңдан 50 муң рубль, албан-дужаалдыг ажылдакчыларны 20 муңдан 30 муң, хууда бүдүрүлгелиг хамаатыларны 40 муңдан 60 муң рубль акшага хоойлу-дүрүм ёзугаар торгаар.

Бо чылдың апрель айның баштайгы чартыында Кызыл кожууннуң девискээрин- ге – 2, Улуг-Хемге – 1, Таңдыга 1 хову өрттери хып үнген. Ол өрттерниң хып үнеринге буруулуг болган дөрт кижини илередип тыпкан. Оларның бирээзиниң буруузун истеп бадыткааш, торгаалды онааган. Ийи кижиге хамаарыштыр истелге ажылдары чоруп турар.
Эрткен 2022 чылда республиканың арга-арыгларының 22 муң га девискээринге 197 өрт хып үнгеш, 218 миллион рубль когаралды чедирген. Ындыг улуг когаралды 2023 чылда болдурбазынче угланган өрттерге удур белеткел ажылдары амгы үеде чоруп турар.

/ Шаңгыр-оол МОНГУШ.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.

"Шын" №28 2023 чылдың апрель 19