Эртемденниң санал-оналы
2019 чылда Сочиге эрткен Бүгү-Россияның инвесторлар чыыжынга Россия Чазааның Даргазының оралакчызы Т.А. Голикова Тыва Республикада 2017 чылда ниити чурттакчыларның 41,5 хуузу ядыы деңнелде деп медеглээни тыва ниитилелге чаңгыс аай эвес үнелээшкинни болдурган. Чамдык кижилер аңаа чөпшээрешпээннер. Оларның бодалы-биле алырга, Тывада шээр малдың баш саны-биле Россия регионнарының аразында 5 дугаар черде, Кызыл хоорайның төп кудумчуларында чиик машиналар сыңышпас чыгыы болуп турары хөлүн эрттир ядыы байдалды көргүспейн турар. Оон аңгыда, Тываның ССРЭ-ге орай каттышканы, бүгү делегейде, Россияда удаа-дараа болуп турар кризистер, колдуунда бир чыл уламчылап турар хамчыктыг аарыг коронавирус эпидемиязы уржуунда ядыы байдал деңнели кайда-даа бедик болуп турары барымдаалыг.
Россияда эң-не ядыы регион деп чемеледирге, кымга тааржыр боор, ол болза кижилерниң, чоннуң сагыш-сеткилинге, ат-алдарынга дээп турар. Ынчалзажок Россияда хоойлуга дүүштүр ядыы байдалды илередир чурум, методика ёзугаар Тывада амыдырал-чуртталгазының ядыы деңнелде турар кижилер шынап-ла, бар. Ону республикада экономика адырында хаара туттунган кижилерниң саны чылдан чылче эвээжеп турары, бир чурттакчыга онааштыр бүдүрген регионалдыг иштики мөөңнеттинген продукт, оларның айда ортумак орулгазы, амыдырап-чурттаарының болгаш өске-даа көргүзүглер Россия деңнелинден ыракта чавызын херечилеп турар.
Тыва Республиканың Чазаа 2019 чылдың июнь 3-те «Тыва Республикага 2019-2024 чылдарда ядыы байдалды ажып эртериниң комплекстиг программазын» бадылаан. Ында көрдүнген хемчеглер, салган сорулгалар тодаргай, оларны кымнар кажан күүседирин, акша-хөреңги чарыгдалдарын айтып каан. Ооң түңнелинде 2024 чылда республикада ядыы байдалдың деңнели 17 хуу кызырлыр.
Бо чугула программаны долузу-биле боттандырарынга бүгү эрге-чагырга органнарының, хөй-ниитиниң, социал адырның ажылдакчыларының күжүн мөөңнеп, эвилелдеп, чоннуң санал-оналын дыңнап, кижилерниң боттарының бот-идепкейин, ээ-харыысалгазын көдүрери негеттинип турар.
Тываның чер-чурту, бойдус-байлаа — кижилерниң чедимчелиг чурттаарынга
таарымчалыг
Республикавыс девискээри делгем — 168,8 муң дөрбелчин км., даглар ооң 82, оораш ыйгылдар 18 хуузун ээлеп турар. Бүгү черивистиң 34,5 хуузу арга-арыг-биле шыптынган. Ында 15 муң ажыг улуг-биче хемнер, 6720 хөлдер,1792 янзы-бүрү үнүштер, ооң аразында 230 эм-оъттар, 232 хевирниң куштары бар. Аң-мең, балык-байлаң база кат-чимис элбек. Янзы-бүрү ажыктыг казымалдар, оларның курлавырлары четчир. Шагдан бээр амыдыралывыстың дөзү — хөй чүзүн малывыс. 1990 чылда 205,0 муң мыйыстыг бода мал, хой-өшкү саны 1226,8 муң, чылгы 39,6 муң, тевелер 1,5 муң, ивилер 8,1 муң турган.
Бистиң ада-өгбелеривис бо бүгү эртинени, буян-кежикти үнелеп, чөптүг ажыглап чорааннар. Оран-таңдыга, бойдус чаяалгазынга хумагалыг, ээ-харыысалгалыг болур ёзу-чаңчылдарны, байлак арга-дуржулганы олар аныяк салгалдарга арттырып кааннар.
Тывада кижилерниң таарымчалыг чурттаарының таваа салдынган
Хоорайлар, көдээ суур бүрүзүнде эрги-чаа, чедер-четпес-даа болза, чуртталганың оран-сава хандырылгазының фондузу тургустунган. Кызыл хоорайдан кожуун, суму төптеринге чедир аргыжар чазаглыг оруктар, электри шугумнары, суур бүрүзүнде школа, уруглар садтары, клуб, библиотекалар, эмнелге пунктулары, садыг четкилери болгаш өске-даа инфраструктурлуг объектилер чоннуң амыдырал-чуртталгазының хүн бүрүде хереглелиниң чугула кезээ апарган. Чамдыкта эки чүүлдерни эскерип үнелевес бис. Мурнуку үени бодаарга, садыгларда аъш-чемниң, барааннарның хөйүн кижи магадаар. Ховар машина-техника, эт-херекселдер чедингир апарган. Кажан, каяа ырак-узакта малчыннар өске чер-черлерде ажы-төлү-биле мобильдиг телефон-биле харылзажып турган ийик.
Күрүне дузаламчызын база деткимчезин чөптүг ажыглаар
Россияның Чазаа чоннуң социал хандырылгазын экижидеринче доктаамал кичээнгей салып, хире чергези-биле тодаргай хемчеглерни ап, хөй түңнүг акша-хөреңгини үндүрүп турар. Кижилерниң амыдырал-чуртталгазының деңнелин база шынарын көдүрер талазы-биле күрүне дузаламчызының база деткимчезиниң янзы-бүрү хевирлерин безин сактып алыры белен эвес.
Аныяк өг-бүлеге баштайгы чаш уруг төрүттүнерге ие капиталы, ортумак, дээди өөредилге черлериниң сургуулдарынга стипендия, назылап кыраан хамаатыларга пенсия, ажылга тургустунуп алырынга, кижилер аарааш, күш-ажыл кылыр арга-шинээ баксырааш, инвалид болганда дуза, эвээш орулгалыг кижиниң сайгарлыкчы чоруунга деткимче, чединмес өг-бүлелерге социал картофель база хөмүр-даш, оон-даа өске. Республикага 2018 чылда 120 муң хире кижи 20 ажыг хевирниң күрүнениң социал дузаламчызын 2 млрд рубльга алган. Чонну ажыл-биле хандырар, бизнести база сайгарлыкчы чорукту деткиириниң ТР-ниң Чазааның доктаал-шиитпирлеринде миллион-миллион акша-көпеекти чарыгдаары көрдүнген.
Ындыг-даа болза, күрүнеден кажан база кандыг хевирниң, хемчээлдиң дуза азы деткимчезин ап болурун, ооң негелдезин, чурумун билбес ада-иелер бар. Чамдык кижилер кандыг ийик, холга бичии-ле акша-көпеек кирерге, арага-дары садарынга чарыгдаар. Ажы-төлдүң, боттарының аъш-чеминиң, идик-хевиниң дугайында уттуптар. Ядыы байдалдың бир чылдагааны ылап-ла ында. Ындыг болганда, бирги ээлчегде чединмес, чуртталга байдалы ядыы деңнелде өг-бүлелерге чогуур арга-сүмени берип, өй-шаанда херек документилерни чыып, четчелээри чугула. Күрүне дузазын база деткимчезин шын эвес ажыглаар чорук-биле боттуг демисел тус черлерниң эрге чагыргаларының, хөй-ниитиниң социал адырның ажылдакчыларының хүн бүрүде хыналда, хайгааралынга турары негеттинип турар.
Ядамык чоруктуң кол дөзү — чалгаа, ажылдан оспаксыраары. Мону бистиң ада-өгбелеривис шагдан бээр эскерип, ажы-төлүнге чагып, сургап чорааннар. Улустуң чечен чугаазында, үлегер домаанда бо дугайында чиге, ханы уткалыг чугаалап турар: «Аът болуру кулунундан, кижи болуру чажындан», «Олутта олча чок, чыдында чыргал чок», «Кежээниң мурнунда хүндү, чалгааның мурнунда кочу» оон-даа өске.
Уруг-дарыывыстың мөзү-бүдүжү, ажыл-иште хамаарылгазы колдуунда өг-бүлеге чоорту хевирлеттинер. Ада-иениң ажылгыры, үлегер-чижээ, эп-чөптүүнден бичии кижилер чеди харга чедир оларның шору дузалакчылары апаарын амыдырал көргүзүп турар. Ол ылаңгыя малчыннар уругларынга хамааржыр.
Совет үеде школа системазының база бир кол негелдези — өөреникчилерни амыдыралга белеткээри. Ол кончуг шын турган. Күш-ажыл кичээлдеринге, бөлгүмнерге уруглар, оолдар амыдыралга херек билиглерни ап, янзы-бүрү мергежилдерниң эге чадазынга өөренип турганнар. 1984 чылда школачыларның 418 каттыжыышкыннарында 15 муң ажыг өөреникчи малчыннарга, тудугжуларга дузалажыр, ногаа өстүрер, сиген белеткээр, өске-даа ажылдарга хаара туттунган турган. Бо херек күш-ажылчы дадыгыышкынны сөөлгү үеде чедир үнелевейн турары хомуданчыг.
Мал ажыл-агыйлыг болганывыста,
кол турлаавыс көдээ черде
Сөөлгү үжен чылдарда янзы-бүрү чылдагааннар, ылаңгыя кризистер уржуунда, көдээ чурттакчылар хоорайларже калбаа-биле көжүп, ажыл дилеп, ажы-төлүн өөредирин кызыдып, хандырылгазы чүгээр амыдыралды бодап, мал-маганын садып-саарып, суурларда бажың-балгадын каап турары кээргенчиг. Амыр чүве кайда боор, хоорайларга шыдаар-ла кижилер бажың садып алыр, шалыңныг ажыл тып алыр аргалыг, өскелери бажыңнар хөлезилеп, сыңмарлажып турарлар. Көдээден кижилерниң чоруп турарының бир чылдагааны — мал тудуп, өстүрериниң организастыг айтырыгларында чедир шиитпирлеттинмээн чүүлдер бар.
Көдээ чурттакчыларны ажыл-биле хандырар, шалыңныг, орулгалыг болурунга, социал камгалалын экижидеринге 2015 чылдан эгелээн Тыва Чазактың эгелээшкини-биле боттанып турар төлевилелдер — «Аныяк өг-бүлеге — кыштаг», «Чаа сорук», «Инек — чемгерикчи малым» болгаш өскелер-даа чугула черни ээлеп турар. Баштайгы төлевилелдиң ачызында 5 чыл болганда, аныяктарның 525 ажыл-агыйы тургустунганы дыка эки.
Тываның Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң Дээди Хуралга Айыткалында улуг ужур-дузалыг, кедилиг санал үнген. Ол болза «Кыштаг» деп төлевилелдиң киржикчилериниң назы-харын 55 хар чедир улгаттырганында. Малдыг болуксаан, тура-соруктуг, кызымаккай, ээ-харыысалгалыг, мал кадарып, ажаар кижилери четчир, ынчалза-даа бо ажылды эгелеп алырынга акша-хөреңгизи четпес хөй-хөй өг-бүлелерге боттуг деткимче.
Коданында мал саны хөйде, хары угда хой-өшкү, инек, чылгы өстүрүп турар малчыннарга дузалакчылар черле херек апаар. Ажылгыр, кызымак дузалакчылар ажыл-төлевириниң чамдыынга мал-биле санажып, хуузунда элээн малдыг болган таварылгалар эвээш эвес. Мону деткип, калбартыр болза хөй кижилерниң мал ажылынга сонуургалы улам улгадыр.
Чамдык көдээ суурларда мал тударының айтырыы нарын. Улуг оруктардан озалааш, делгем шөлээн черде суурларда малды колдуунда кадарбайн, чүгле ончалап карактаарынче кичээнгей салыр. Чурттакчылары хөй азы хоорай кыдыында суурларда малды доктааткан черинге, шагында бөлүп, ээлчежип кадарар арга ажыктыын көргүскен.
Бир ажыл-агыйжы кижиниң дуржулгазын сонуургадым. Ол бир суурдан 5 километр черге бодунуң хөреңгизи-биле кыштаг кылып, бажың, мал кажаазы тудуп алган. Бодунуң каш малындан өске, бүзүрээр 2-3 төрелиниң инек-чылгызын мөөңнеп алган. Кижи бүрүзүнүң малы чизелиг, ол ооң хуу өнчүзү. Бо бичежек фермада бүгү кылыр ажыл-агый корум-чурумнуг. Малды 10 хонуктап, ээлчежип кадарар. Хуусаазы келген кижи аъш-чемин эккээр, малды баш саны-биле хүлээнип алыр. Ону одарладып карактаар, кыштаг девискээрин, мал кажаазын өй-шаанда арыглаар. Бөлүү-биле кылыр ажылдар база тургулаар. Чижээ, сиген, одаар ыяш белеткеп, көржең коптарып дээш оон-даа өске. Каш чыл болганда, мал саны дыка өскен.
Хоорайже суурлардан көшкеннерниң база бир чылдагааны көдээ черде ажыл эвээш деп турар. Херек кырында ындыг эвес. Кижилерниң хереглел негелделерин хандырар тускай белеткелдиг тудугжулар, идик-хеп даараар, эт-херексел септээр мастерлер, электрик, автомеханик, пекарь, повар, парикмахер, өскелер-даа суур бүрүзүнде чок-ла болгай. Малчыннарның чагыы-биле бажың азы мал кажаазы кылыр, ону септээр, мал оолдаашкынының үезинде сакманщиктээр, хой кыргылдазынга, сиген кезилдезинге, одаар ыяш белеткээринге дузалажыр кижилер херек апаар. Тараа, ногаа өстүрер кижилер кымдан-даа артык херектиг. Инвесторлар база сайгарлыкчыларның оруу ажык, оларның ажылга чүткүлү, тывынгыры-сагынгырындан хамааржыр. Бо депшилгелиг технология сайзыраан үеде көдээде муң-муң инектерни, өшкү-хойну сагбайн, хайыраан дүк, кештерниң үрелип, кагдынып турары харааданчыг.
Өг-бүлениң чединмес ядыы байдалга кээриниң база бир чылдагааны — эр азы херээжен ээлериниң янзы-бүрү чылдагааннар ужунда амыдыралындан эрте чарлып турарында. 2020 чылды 1990 чыл-биле деңнээрге, күш-ажыл назынында чок болган эр, херээжен кижилерниң саны улгаткан. Эр улустуң саны хөй болуп турар. Чылдагааны — аарыглар, арага, автоавария. Бо чорук кедергей багай салдарлыг — долу эвес өг-бүлелер, өскүс ажы-төл, бот-иелер саны көвүдээр. Өг-бүлениң орулгазы көскүзү-биле эвээжээр. Статистика медээзи-биле алырга, 1946 чылда бүгү Тывага чүгле үш өг-бүле чарылганы демдеглеттинген. 2020 чылда ол көргүзүг 10-10 катап улгаткан. Тыва чаңчылда аныяктарның өг-бүле тударынче онза кичээнгей салып, ада-өгбелериниң чагыг-сөзүн дыңнаар турган. Төрел-бөлүк аразынга өг-бүле чарылган таварылганы шүгүмчүлеп көөр. Ам ындыг эвес, аныяк-өскен эки билчип албайн, буу-хаа өгленип турар. Эң-не хомуданчыг чүүл — өг-бүлезин, ажы-төлүн, ажыл-агыйын каггаш, аныяк чылдарында кем-херек үүлгеткеш, хоругдал черлеринге эрттирип турганнарның саны хөй. 2011-2015 чылда бүгү шииттиргеннерниң 30 хуузу 18-24 харлыг, 20 хуузу 25-29 харлыг, 40 хуузу 30-49 харлыг болган.
Улуг Кыдат ядыы чуртталганы
ажып эрткен
Ядыы, түреңги байдалды херек кырында ажып эрткен чурттарга бирги ээлчегде социалистиг Кыдат Улус Республиказы хамааржыр. Ооң чурттакчыларының саны 1 миллиард 300 миллион кижи.
Кыдаттың эрге-чагыргазы сөөлгү 40 чылдарның дургузунда реформаларны үре-түңнелдиг чорудуп, делегейде экономика база социал хөгжүлде-биле эң сайзыраңгай чурттарның мурнуку одуруунче кирген. Бөмбүрзектиң бүгү чурттарының бүдүрүп турар иштики мөөңнеттинген продукт (ВВП) 17,5 хуузу Кыдатка онаажыр.
Кыдаттың удуртулгазы 2021 чылда Коммунистиг партияның тургустунганындан бээр 100 чыл оюнга чедир кижилерниң амыдырал-чуртталгазын ортумак бай-шыдалдыг деңнелге чедирер болгаш чуртка ядыы чорукту долузу-биле узуткаар сорулганы салып, ону херек кырында боттандырып турар. Сөөлгү 40 чылдарда 700 миллион кижи ядыылар санындан үнген. 2020 чылдың эгезинде 7 миллион кижи ядыылар даңзызында турган болза, олар 2021 чылда оон адырлыр. Каттышкан нация организациязы Кыдаттың ядыы амыдырал-чуртталганың деңнелин эвээжедир талазы-биле көскү чедиишкиннерин демдеглеп, оларны бедии-биле үнелээн.
Кыдаттың ядыы байдалды ажып эртер дуржулгазы, үлегер-чижээ Россияга-даа, Тывага-даа өөредиглиг болгаш ажыктыг болгу дег. Тыва Республикада кижилерниң ядыы амыдырал-чуртталга деңнели Россия регионнарының аразында эң улуг дээрзин айыттывыс. Бо чидиг нарын айтырыгны шиитпирлээринче онзагай кичээнгей салып, чогуур белеткелдерни, сайгарылгаларны база шинчилелдерни чорудуп, хоорай, кожууннар, көдээ суурлар бүрүзүнге тодаргай, дээштиг хемчеглерни ажылдап кылырынга экономиканың база социал адырның специалистерин, эртемденнерни, арга-дуржулгалыг удуртукчуларны, өскелерни-даа хаара тудары негеттинип турар.
Алдын-оол КАНЗАЙ,
ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы.