Донецк Улус Республиканың барык чүрээнде ачы-дуза чедирилгезин чорудар даалгалыг Тываның Чаңгыс аай координация (харылзаштырылга) төвү ажылдап эгелээнден бээр барык чыл чедип турар. 2024 чылдың октябрь айдан тура тускай шериг операциязында киржип турар Тывадан барган муң-муң дайынчыларга ёзулуг идегелдиң болгаш деткимчениң ортулуу болу берген.
Шак ындыг төп тургузар дугайында эгелекчи саналды Тываның Чазак Даргазы эрткен чылын май айда үндүрген. Чартык чыл эрткенде, регионнуң удуртукчузунуң даалгазын күүседири-биле баштайгы салбыр Донецкиге ажылдап эгелээн. Ынчан безин дуза манап турган дайынчылар хереглээн чугула чүүлдерин оон ап, ёзулуг деткимчени көре берген.
Төпче ТШО-нуң туманынга көзүлбейн барган, салым-чолу билдинмес дайынчыларның уруг-дарыы, өг-бүлези, авалары барып турар. Олар муң-муң километрлерни эртип чорааш, чаңгыс-ла сорулга – ис чок читкен чоок улузунуң дугайында хензиг-даа болза медээ билип алыр дээш барып турар. Ол-ла төпче мурнуку одуругда чоруп турар дайынчылар каш хонук тайбың, чылыг черге бичии-даа болза дыш ап алыр дээш барып турар.
– Бистиң төп – чүнүң-даа мурнунда кижилер-дир. Ында чурттап турар улус – Тывадан келген бистиң дайынчыларывыстың авалары, өг-бүлелери. Чамдыктары келгеш, госпитальда чыдар балыгланган кижизин ажаап-карактап турар. Оларга шуптузунга бүгү талалыг дуза херек бо- лур – кижизиг бөдүүн деткимчеден эгелээш, документилерге хамаарышкан арга-сүме дээш өске-даа – деп, салбырның удуртукчузу Отчугаш Күжүгет чугаалаан.
Төп – келген улустуң түр када доктаар чери, чурттаар оран-савазы болуп турар. Аңаа келгеш, изиг аъш-чемден аңгыда, юридиктиг болгаш информастыг айтырыглар талазы-биле арга-сүме, деткимчени ап турар. Эң-не кол чүве – ис чок читкен дайынчыларны улаштыр дилээр күш кирип, олар дириг дээрзинге бүзүрелин ышкынмазы.
Чаа-ла чыл дургузунда ажылдап турар-даа болза, чүс-чүс дуза чедирилгези, катап тыптып келген харылзаалар төөгүзү болу берген. Кайы хире хереглелдиг болдур, ол хире үеде бодунуң эң-не кол хүлээлгези – идегелди катап эгидер дээш, Төп ажылын уламчылаар.
КОМАНДИРЛЕР ЧӨВҮЛЕЛИ
Ажылдап эгелээн хүнүнден тура төп чааскаан эвес, Тываның Чазак Даргазының идип үндүрген саналы-биле тургустунган Командирлер чөвүлели-биле сырый харылзаалыг ажылдап турар. Хамааты болгаш шеригжиткен структураларны ниити сорулга-биле каттыштырган альянс чаңгыс чер чурттугларывыска үре-түңнелдиг дуза чедиреринге кончуг дээштиг арга болган.
Командирлер чөвүлелин Тывадан дуржулгалыг офицер Чаян Хомушку удуртуп турар. Ол 55-ки гвардейжи мото-адыгжы бригадада 2014 чылдан тура шериг хүлээлгезин күүседип турар. Ооң дайынчы бедик дуржулгазы, шериг албанында харылзаалары, хөй командирлер-биле таныш болганы, албан ёзунуң саазыны-биле безин кирери берге эжиктер аңаа ажык болурунга дузалыг, кончуг дүргени-биле ис чок читкен дайынчылар дугайында медээни тып шыдаптар аргалыг.
– Биске Чаян Хомушку дээрге анаа-ла даргавыс эвес, боттарының маадырларын дилээн өг-бүлелерниң болгаш шериг кезектериниң аразында дириг көвүрүг-дүр. Оон аңгыда Тывадан мында сургакчылап чедип келген Истелге комитединиң ажылдакчыларын демдеглекседим. Олар кандыг-даа медээни бүгү албан черлеринче кончуг дүрген чедириптери-биле үнелеп четпес дузазын көргүзүп турлар. Бир эвес бис дилээр болзувусса, дыка хөй үнелиг үени чидирип алыр бис – деп, Отчугаш Күжүгет чугаалады. Ол ышкаш ок-чепсектен аңгыда, ачы-дуза чедирилгезиниң чүъгүн сөөрткен машиналар график ёзугаар кээп турар.
Төпте ай-айы-биле чурттап турар улуска бүгү байдалдарны таарыштыр кылган: аъштанып-чемненир, узун оруктан келгеш, арыгланып чунуп алыр болгаш идик-хевин чуур черден аңгыда, дыштаныр өрээлдер бар. Ындыг-даа болза деткимче төптен дашкаар база үнүп турар. Тывадан доктаамал кээп турар ачы-дуза чедирилгези, Тыва Чазактың деткимчези-биле Улусчу фронт таварыштыр дамчыткан адрестиг аап-саап чүъктү дайынчыларга чедирип, үлештирип турар.
Эң-не кол чүве – мурнуку одуругдан келген дайынчылар моральдыг дузаны болгаш күштү бо төптен ап турар. Төпке кирип кээрге-ле, төрээн дылынга оларны кады төрээннери дег уткуп хүлээп алыр. Фронт чоогунда Донецкиде солдаттарга бо анаа-ла пункт эвес, дайзын-биле улаштыр демисел чорударынга күш кирип алыр ыракта Тывазының эргим ортулуу-дур.
ТЕЛЕФОН МЕДЭЭЗИНДЕН ХУУЛГААЗЫННЫГ ЧҮҮЛГЕ ЧЕДИР
Чоок кижизин тып алыр дээн Донецк Улус Республикага бир дугаар кээп турар төрелдеринге бо чурт – хөй-хөй госпитальдар аразынга болгаш бир шериг кезээнден өскезинче чоруп-ла турар кадыг-берге лабиринт-тир. Шак ындыг байдалга азып, бергедей бээри – чаңгыс хүннүң херээ. Шак ындыг бергедээшкинге таварышканнарга идегелдиг үдекчи– Чаңгыс аай координация төвүнүң салбырының командазы дузалап турар. Тываның аңгы-аңгы булуңнарындан болгаш Россияның өске-даа регионнарындан ынаар чедип шыдавас улус төптүң удуртукчузу Отчугаш Күжүгеттиң телефонунче дүвүрел-биле, идегел-биле доктаамал долгап турар.
Бир чыл дургузунда төптүң ажыл-чорудуунуң тода алгоритми тургустунган. Дайынчыларның төрелдеринден кээп турар шупту медээни аңгылап чыып, системажыткан. Улаштыр эстафетаны Командирлер чөвүлелинче дамчыдар. Олар бүгү шериг кезектеринче, оларның турар девискээринде эрге-хоойлу органнарынче медээ-дилегни чорудар.
– Чамдыкта дилеглиг медээге харыы дыка дүрген чедип кээр, ылаңгыя дилеп турар дайынчы улуска таныттынгыр болза. Бир эвес дайынчыны кады турган эштери эки танып четтикпээн болза, дилээшкин нарыыдай бээр. Мырыңай детективтиг төөгүже шилчий бээр – деп, Отчугаш Күжүгет чугаалады.
Удуртукчунуң чугаазы-биле, шак ындыг төөгүлер эң-не уттундурбас болур. Чаңгыс чер чурттугларының хуулгаазын чүүл деп чугаалажыр болуушкуннары – каш ай дургузунда чок болган деп санап турганы кижизи дириг болуп турганын ол сактып чугаалады. Шак ындыг болдунары хыл кырында-даа турган болза, эки түңнелдиг төөгүлер төптүң командазынга улам-на шудургу ажылдаар күштү берип турар. Эки түңнелдер албан турарын олар билир. “Тыпты берди! Дириг-дир!” дээн чүгле чаңгыс телефон медээзи дээш безин эгелеп алган ажылды уламчылаар апаар.
КИЖИ БҮРҮЗҮНҮҢ ДУЗАЗЫ ТИИЛЕЛГЕНИ ЧООКШУЛАДЫР
– Биске кээп турар айтырыглар хөй, ону шиитпирлээри — дыка улуг ажыл. Бис бодувуста бар курлавырны ажыглап, шупту күжүвүстү мөөңнеп турар бис. Бо талазы-биле кончуг улуг деткимчени республикавыстың удуртукчузу Чазак Даргазы Владислав Ховалыг берип турар – деп, төптүң удуртукчузу дыңнаткан.
Бистиң дайынчыларывыска техниктиг херекселдер, ылаңгыя дроннар, дыка херек болуп турар. Кижи бүрүзү амы-хууда ындыг аар өртектиг херекселди садып ап шыдавас. Бир эвес хөй кижи окташкаш, чыып, дроннар-биле дайынчыларывысты хандырып берип турар болзувусса, оларның амы-тынынга диргелип келген айыылды чайладып, үрде манаанывыс тиилелгени чоокшуладыр аргалыг болур бис. Кижи бүрүзү эвээш-биче-даа акшаны чыып турар болзувусса, херек түңнү үндүрүп ап болур-дур бис ийин. Шак ындыг акша чыылдазын Улусчу фронт биле “Содействие” фондузу чорудуп турар.
АЖЫЛДЫҢ ХЕМЧЭЭЛИ
Чаңгыс аай координация төптериниң албаны Россияның чаа регионнарында четкилерин калбаа-биле тарадыпкан ажылды чорудуп турар. Ооң төлээлери Луганск, Донецк Улус республикаларында, Запорожье биле Херсон областарында ажылдап турар. Оларның кол сорулгазы – дайынчыларның өг-бүлелери биле бюрократчы шимчээшкинниң аразынга харылзааны тудары. Олар документилерни долдуруп, четчелеп, шериг кезектериниң командылалы-биле харылзажып, тус черниң эрге-чагыргазы-биле кады ажылдажылганы эки турачылар (волонтёрлар) организациязы-биле чорудуп турар. Отчугаш Күжүгеттиң тайылбырлап турары-биле алырга, качыгдалга таварышкан улустуң дилээн анаа-ла хүлээп алыры эвес, ону улаштыр шимчедир навигатору болуру чугула.
– Бистиң кол даалгавыс– шын шимчээшкинни чүден эгелеп алырын тайылбырлап бээр, документилер чыырынга дузалажыр болгаш чогуур черлерже чорудары. Бо-ла бүгү ажылдарны дүргедедирин кызыдып турар бис. Чүге дээрге үе — тоң берге курлавыр. Ол кымны-даа манавас. Демдеглеп каар чүүл, төптүң дузазы административтиг деткимчениң арга-шинээнден эрте бээр. Мында өг-бүлелер-биле кады бо берге орукту төнчүзүнге чедир эртеринге белен: бир эвес психологтуг дуза хереглээн болза – ындыг дузаны чедирер, амыдыралчы бергедээшкинге таваржы бер- зе – дузалажыр. Айыыл-халапка таварышкан улуска, олар чааскаан эвес, оларны кезээде билип, деткиптер чер бар деп бүзүрелди бээр ужурлуг бис – деп, удуртукчу дыңнаткан.
Ынчангаш Донецкиде бөдүүн кылдыр эгезинде сагындырып турган төп берге байдалга таваржы берген муң-муң кижилерниң идегел болгаш деткимче алыр чөленгиижи, кады ажылдажылганың бүдүн системазы кылдыр өзүп калбарган.
Олча ОНДАР, Сорунза МОНГУШ.
Чурукту Отчугаш КҮЖҮГЕТТИҢ хууда архивинден алган.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2
