Эрткен дыштаныр хүннерде Балгазын суурдан каш километр ырак черде хөй-ле чон, машина-балгат чыылган, ыры-хөгжүм куттулган байырланчыы-даа кедергей болган. Ол дээрге “Идегелдиң шөлү” көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң картофель шөлдеринде дүжүт ажаалдазының чоруп турары-дыр. «Өг-бүле шыгжамыры» губернатор төлевилелиниң киржикчилери боттарының дүжүдүн ажаап келгеннери ол. Шөлде 300 хире кижи ажылдап турар болду. Картофель казар тускай трактор шөлдү дургаар аңдарарга, кижилер чүгле чыып, шоодайлап четтигип турар. Ынчангаш ажыл дыка дүрген, демниг чоруп турарын эскердивис.
Дүжүт ажаалдазы-биле чергелештир көдээ ажыл-агый ярмарка-делгелгезин база аңаа организастаан. Ында ногаа-чимис, дузаан, вареньелээн аъш-чем, мал чеми база хаван оолдары, кастар дээш чүү-даа бар. Картофельди чиик өртекке садып алыр арга база бар. Ол ышкаш өг-бүлелер аразынга ыры-хөгжүм мөөрейин база чарлаан.
“Идегелдиң шөлү” көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң даргазы Алёна Куулар ажыл-агыйын таныштырды: «Бо чылын бистиң кооператив 60 хире гектар шөлге картофельди олурткан. Ооң иштинде 7 гектар черде «Өг-бүле шыгжамыры» төлевилелдиң киржикчилери картофелин тараан. Бөгүн олар бис-биле демнежип тургаш тараан картофелиниң дүжүдүн ажаап ап турары бо. Бис оларның картофелин чемишчидип, канчаан ажаап өстүрерин айтып берип дузалажып турдувус. Мындыг берге кааңдаашкынныг үеде эки дүжүттү өстүрүп шыдаптылар. Бистиң кооператив-биле демнежип ажылдаанывыс түңнелинде бо шөлдерде картофель үнүп келгени бо.
Бо чылын бистиң шөлдерде ийи дүжүткүр сорттар тарыттынган. Ол дээрге «Беллароза» биле «Адретта» деп сорттар-дыр. Арткан бежи бөдүүн 2-3-кү сорттарның-даа болза, база эки картофельдер-дир. Бистиң шөлдерде олурткан картофельдер амдан талазы-биле шынары бедик, үр хуусаада шыгжаттынгыр бооп турар. Республиканың чурттакчы чону Балгазын картошказынга дыка ынак деп билир мен. Дүжүдүвүстү колдуунда республиканың чурттакчы чону садып ап турар.
Кааңдаашкынныг берге үелерни эртип тур бис, хоралакчы кара доос-каралар (шпанка) бо чай дургузунда үш катап шөлдерже кирди. Дүжүдүвүс чидирип алырындан коргуп турдувус. Ынчалза-даа коллектививис ол талазы-биле дуржулгалыг болгаш, дораан хемчээн алган бис. Ол ышкаш суггарылга талазы-биле бергедээшкиннеривис база бар. Моон соңгаар ону тургуспазы-биле удавас чаашкынналдыр суггарар машинаны база садып алыр бис.
Кааңдаашкыннар турза-даа, кооператививис эки дүжүттү ажаап алдывыс».
Кооперативтиң ажылдакчылары бо чылын ярмарка-делгелгени база организастаан. «Чылдың-на дүжүт ажаалдазының үезинде биске 150-200 хире өг-бүлелер кээп турар. Ынчангаш бо чылын «Шөл хүнүн» организастап турарывыс бо. Маңаа картофель ажаап алырындан аңгыда, ярмаркадан бистиң продукциявысты садып алыр аргалыг. Тус черниң ногаа-чимизинден кылган кылыгларны, аъш-чемни келген чон дыка сонуургаар. Ол ышкаш аныяк-өскен фермер кижиниң ажыл-ижинге боттары киржип, чоок таныжар кылдыр организастап турар бис» — деп, Алёна Александровна чугаалады.
Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы «Өг-бүлениң шыгжамыры» губернатор төлевилелинче бо чылын 5 сая ажыг рубльди аңгылаан. Эрткен чылдан барык 4 катап хөй акша-хөреңгини үндүрген дээрзин ук яамының үнүш өстүрер талазы-биле килдистиң консультантызы Эрес Тюлюш дыңнатты: «Өг-бүле» губернатор төлевилелин боттандырар сорулга-биле хуу дузалал ажыл-агыйы тудуп турар, «бодун боду хандыртынып турар» деп эрге-байдалдыг хамаатыларга картофель өстүреринге деткимче кылдыр 5 сая рубльди аңгылаан. Ол эрткен чылдан 4 катап хөй болган. Бодун боду хандыртынып турар 24 хамааты 200 тонна картофель үрезинин садып алыр аргалыг болган. Төлевилелдиң киржикчилери республиканың бүгү кожууннарынга ниитизи-биле 112,2 га шөлге картофельди чогуур үезинде тараан. Картофель олуртурунга 60 көдээ ажыл-агый техниказын ажыглаан. Төлевилелдиң киржикчилери-биле катай картофель олуртур база ажаар ажылдарга тускай шериг операциязының киржикчилериниң 180 өг-бүлезин база хаара туткан. Бо хүнде (сентябрь 27-ниң көргүзүү) ниитизи-биле 106,2 га шөлден 1,08 муң тонна картофель дүжүдү ажаап алдынган. «Өг-бүле шыгжамыры» төлевилел-биле республиканың 9 кожуунунда дүжүт ажаалдазы доозулган: Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Кызыл, Сүт-Хөл, Таңды, Улуг-Хем, Чаа-Хөл база Чеди-Хөл кожууннар. Бии-Хем кожуунда дүжүт ажаалдазы уламчылавышаан».
Ол хүн «Идегелдиң шөлдеринде» губернатор төлевилелиниң киржикчилеринден аңгыда, Балгазынның аграрлыг техникумунуң сургуулдары база «Тываавтотранс» КХН-ниң коллективи боттарының тарып алган дүжүдүн ажаап келгеннер.
«Тываавтотранстың» профэвилелиниң даргазы Олег Эренчин коллективин удуртуп алгаш келген. «Бо чазын бистиң коллективтен 41 өг-бүле «Идегелдиң шөлүнге» картофельди олуртуп алдывыс. Бөгүн ниитизи-биле 100 хире кижи келдивис. Бо чылын бир дугаар мындыг арганы ажыглап турарывыс бо. Келир чылын шөлүвүстү улгаттырар дээш кызар бис. Чазын келгеш, бо кооперативтиң тракторунга солярканы саткаш, демниг олурткан бис. Чайын келгеш, база-ла кооператив-биле демнежип тургаш суггарып турдувус. Бо кооператив-биле черле сырый кады ажылдап турар улус бис. Бо чылгы дүжүттү багай деп болбас, өске черлерге бодаарга, эки болду» — деп, дуржулгалыг удуртукчу өөрүшкүзүн илеретти.
«Идегелдиң шөлүнге» дүжүт ажаалдазы доостурга, ыр-шоор, танцы-сам куттулуп, ажыл-ишчи чон аразынга мөөрей-даа эгелээн.
Алдынай СОЯН.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2
