Чогумчалыг, үре-түңнелдиг чуртталганың кол-ла байлаа– кижиниң кадыкшылы. Ол – алдын дег үнелиг. «Кадык-ла турар болза, өске чүүлдер бүде бээр» дээн хевирлиг сөстерни бот-боттарывыска йөрээлдеп чоруур бис. Шаг шаанда тыва чон бойдус-байлааның эм оъттары-биле эмненип амыдырап чорааны биске билдингир. Амгы сайзыраңгай ХХI векте, эртем-билигниң депшип келген үезинде, эмчи – чоннуң кадыкшылы-биле холбаалыг кончуг херек, нарын болгаш чугула профессия, ылаңгыя назы-хары дөгүй берген кырганнарга. Тыва аныяктарның эртемче чүткүлү дыка бедээн дээрзин билип, оларга чоргаарланып, үнелеливисти илередиксээр-дир бис. Чуртувуста кадык камгалал программаларын тургузуп, ону херек кырында боттандырып турары онзагай.
Маңаа хамаарыштыр, «Кадыкшыл» программазының адаа-биле республикавыста кижилерниң назы-хары узап, мээ-медерели бедип турары өөрүнчүг болгаш суртаал ажылы дыка идепкейжээнин айтып каары чугула.
1991 чылда Республиканың 1 дугаар эмнелгезинге Гериатрия (кыраан назылыг улусту эмнээри) салбырын ажыткан. 2023 чылдың апрель айдан эгелээш, салбыр Төп болу берген. Салбыр болуп тургустунуп келген үезинде берге айтырыглар база тыптып турганын аңаа баштайгы эмнедип турган хоочуннар ам-даа сактып, чугаалажып турарлар. Бо талазы-биле бодунуң бурунгаар көрүжүн республиканың кадык камгалал удуртулгазы бодунуң быжыг туружун көргүскен — келир үени бодап, кончуг-даа чөп шиитпирни кылганнар. Чүге дээрге аныяк биле назы-хары дөгүй берген улустуң кадыының байдалдары улуг ылгалдыг – ийи аңгы назы-харлыг кижилерни бир тускай, аңгы-аңгы эмнер-биле сегидер апаар. Ынчангаш «кыраан, дөгүй берген назылыг кижиге» онза кичээнгейни углаарынга бир өске эмнээшкин болгаш хамаарылга херек апаар.
2006 чылда Красноярск хоорайның Күрүнениң медицина академиязының доозукчузу Вероника Хертек интернатура соонда, 2007 чылда, Гериатрия салбырынга күш-ажылчы базымын эгелээш, бодунуң билиин бедик тудуп чоруур. Ол ам Гериатрия төвүнүң улуг эмчизи.
Амгы үеде Вероника Олеговнаның бодунуң угланыышкыны-биле өөредип алган эмчилери база бар. Олар Шагаан-Арыг, Сарыг-Сеп, Туранда салбыр эмчилери. Мында эмнедип турар кырганнар хоочураан аарыгларындан аңгыда, кадыын быжыктырып кээп турарлары база бар. Ынчангаш бистиң камгалакчывыс, дузалакчывыс, идегеливис– Гериатрия төвүнүң бүгү-ле ажылдакчылары: улуг эмчилеринден эгелээш, санитарка кыстарга чедир.
Барык 40 чыл стажтыг, дуржулгалыг эмчи-терапевт Марина Куулар – улуг эмчиниң «оң холу». Марина Маратовна гериатрия талазы-биле тускай билиин бедидип алгаш, бо эмнелгеде 5 дугаар чыл ажылдап турар. 34 чыл дургузунда ажылдап чорааны хоорайның 2 дугаар поликлиниказында участогунуң «аарыг кижилери» ам-даа эмчизин эки сөстер-биле сактып турарлар.
Хоочуннарның сеткилинге таарышканы база бир эмчи — невролог эмчи Саида Сарыглар. Неделяның 3 хонуунда мында кырганнарны хүлээп ап, кижи бүрүзүнге тускай эмнээшкинни айтып берип турар. Бо специалист база-ла эвилең-ээлдек, кижиниң чугаазын кичээнгейлиг дыңнап, билдингири-биле тайылбырлап бээр эмчи. Кырганнарның бажының хан-дамырларының эргилдезин УЗИ-аппаратка хынап көргеш, тускай эмнээшкинни Саида Октябрьевна чорудуп турар. Улуг назылыгларны колдуу дүвүредип турар аарыглары — хан-дамыр, чүс-даяк. Сөөлгү үеде чүгле кырганнар эвес, а аныяк-даа улус «чигир аарыы» деп озалдыг аарыглыг апарганы база дүвүрелди оттуруп турар.
Гериатрия салбыры ам Төп апарган болганда, республиканың Кадык камгалал яамызындан дилээвис бар – эндокринолог эмчи маңаа улуг назылыгларны хүлээп ап турарын шиитпирлээри чугула.
Улуг эмчи Вероника Олеговна Хертектиң билдилиг башкарылгазы-биле ажылдап турар коллектив бүгү талазы-биле профессионал деңнелдиг. Кырган улусту эмнээри дээрге, ийи дакпыр улуг буян-дыр. Чону дээш сагыш човап ажылдап чоруур тускай эртемниг Вероника Олеговна, Марина Маратовна база Саида Октябрьевна — бо дуржулгалыг эмчилерже Тываның Чазаа база регионнуң Кадык камгалал яамызы чогуур кичээнгейни салыр болза эки деп саналды киирдивис.
Он-он чылдар ишти ажылдап келген эмчилер бедик шаңналдар алыр үези келген. Мергежилинге бердинген кадрларны өйүнде шаңнап-мактап, хей-аъдын бедидери чугула. Маңаа эмчи сестралары база хамааржыр, олар чаңгыс эвес чыл ажылдап, боттарының дуржулгазын солчуп, бедидип турарлар. Харыысалгалыг дузаламчы ажылда турар кижилерни база деткип, шаңнал-макталга чедирери артык эвес.
Бүгү кижилерниң кадыын, амы-тынын камгалап чоруур хүндүлүг эмчилеривиске профессионал байырлалы-биле моон-даа соңгаар чедиишкиннерни сеткиливис ханызындан күзедивис. Гериатрия төвүнде буянныг эмчилеривиске харыы кылдыр, кадык шыдалывыс чыл санында экижип, кижи бүрүзүнүң амы-назыны узун, онча-менди болзун дээш, камнанып, камгаланып чоруулуңар, чонувус, деп кыйгырып тур бис. Эмчилеривиске база кадык, омак, аал-оранынга болгаш чымыштыг ажыл-ижинге тайбыңны, чедиишкиннерни йөрээп тур бис.
Светлана ДАНЗЫН-ООЛ,
Лидия ДОНГАК, хоочун журналистер
"Шын" №44 2023 чылдың июнь 17
