Тыва чон алызындан төрелзирек, ажы-төл аартыктавас, харын-даа кижиниң байы ажы-төлүнде дижир чораанын билир бис.
Ынчангаш төрел-дөргүлү өске оранче чоруй баарга, өскүс арткан ажы-төлүн азырап алырлар. Ол чаңчыл амдыгаа чедир кадагалаттынып артканы өөрүнчүг. Ындыг-даа болза амгы үеде ада-иези дириг бар-даа болза, өскүс кылдыр санаттынар уруглар бар апарганы хомуданчыг. Уруглар бажыңында сан-чурагайны алгаш көөрге, ада-иези "кызыл-дустай" берген уруглар дириг ада-иелиг уруглардан эвээш болганы тодараттынган.
Аравыста кандыг-бир чылдагаан-биле төлденмес азы ажы-төлүнге немей уруг азырап алыр күзелдиг улус база бар. Өскүс арткан уругну чаа ада-иеге бээрде, күрүнеде ол уругларны харыылап турар албан чери чогуур негелделерни кылып турар. Чыыр ужурлуг документилер аразында “Опекуннар школазын” өөренип эрткен дугайында шынзылганың турары албан.
Ук школа уруг азырап алыр ада-иелерге кончуг чугула дээрзин, ында кичээлдер эрттирип турар, “Сайзырал” психологтуг төптүң психологу Анна Сванес демдеглээн: “Школаның ачы-дузазы уруг азырап алыр ада-иелерге аажок улуг рольду ойнап турар. Ооң мурнунда бодунуң ажы-төлүн азырап өстүрүп каан-даа болза, ада-иезин чидирген уругну бодунга ижиктирери амыр эвес. Ооң уламындан уруглар бажыңындан бичии уругну азырап алган соонда, янзы-бүрү шаптараазыннар таваржып болур. “Опекуннар школазында” ону болдурбас болгаш шиитпирлээр аргаларын айтып берип, өөредип, дузалажып турар бис”.
Республикада уруг азырап алыр ада-иелерни өөредип, билиглер-биле чепсеглеп турар чаңгыс-ла школа бар. Ынаар республиканың бүгү-ле кожууннарындан уруг азырап алыр дээн ада-иелер барып өөренип турарлар. Өөредилге 2 неделя хире үргүлчүлээр. Кожууннардан келген ада-иелерге өөредилге үезинде кирер оран-сава айтырыы берге-даа болза, ырак-узак суурлардан безин кызымак ада-иелер кээп өөренип турарлар.
Оларның аразында хөй ажы-төлдүг, кижизидилге талазы-биле арга-дуржулгалыг-даа улус кээр. Өөредилге эртеринден ойталап, шынзылганы анаа бижип бээрин дилей бээр таварылгалар база турар. Ынчалза-даа ол көңгүс болдунмас, “Опекуннар школазын” албан эртери чугула дээрзин Анна Сванес чугаалаан: “Уруг ада-иезин чидирген соонда азы будалы берген ада-иезиниң чанынга чурттап тургаш, психологтуг кемдээшкинни алган болур. Чогумчалыг байдалда чурттап турар уругларны кижизидеринден көңгүс ылгалдыг. Ынчангаш ажы-төл кижизидилгезиниң талазы-биле арга-дуржулгазы бар-даа болза, өөредилгени эртери албан. Ол билиглер өскүс арткан уруг-биле чугаалажырынга, ооң сеткилин билип алырынга, амыдыралда таваржып келир шаптараазыннарга торулбайн, ук айтырыгларны шиитпирлеп алырынга ажыктыг болур”.
Бичии уругнуң эрткен чуртталгазын билип алгаш, кандыг шаптараазыннар туруп болурун баш удур тодараткаш, ону болдурбазының болгаш шиитпирлээриниң аргаларын, ада-иениң боттарының талазындан канчаар алдынарын, уруг-биле канчаар чугаалажырын "опекуннар школазының" психологтары айтып бээр. Ол ышкаш оюннар дузазы-биле туруп болгу дег байдалдарны ойнап көргүзүптерге, херек кырында амыдыралга тургустунуп келирге, кандыг хамаарылгалыг апаарын боттарының кежинге көрүптер аргалыг. Чамдык улус бо бүгүнү көргеш, бергелерни эртип шыдавас байдалын билинген соонда, өөредилгени эртпейн чоруй баар. Өскүс уругну азырап алгаш, хилинчектээриниң орнунга, өөредилге үезинде бодунуң байдалын билип кааш, ойталаптары база кедилиг деп санаттынып турар.
Уруг азырап алыры амыр эвес, дораан бербес, ынаар оочурлап турда, үр үе эртер дээрзин уруг азырап алыр күзелдиг өг-бүлелер болганчок чугаалай бээр. Амгы үеде оочурда 56 кижи барын “опекуннар школазының” психологу дыңнаткан. Уруглар бажыңнарында азырап алгы дег уруглар бар-даа болза, оларны өг-бүлелерже тарады бериптери болдунмас. Уруг бүрүзү колдуунда кады төрээннерлиг болур. Алышкылар, угбашкыларны аңгылаары болдунмас, хары угда кады азыраарын чөпшээреп турар. Кады төрээни чок чаңгыс уруглар ховар. Шак ындыг уругларны азырап алыр күзелдиг кижилер хөй. Ынчангаш оочурнуң саадап турар ужуру база ында.
Кажан уругну азырап алгаш, ооң эрткен үезин ада-иези боттары чугаалап бээри чугула. Ону бичиизинде чугаалаарга, психологтуг кемдээшкин аптар, муңгарап, хомудай бээр деп бодалдар шынга дүүшпес дээрзин Анна Сванес тайылбырлаан: “Уруг бичии турда-ла, өске кым-даа эвес, ада-иези боттары азырап алганын чугаалаары чугула. Ону чугаалаваска, уруг ол дугайында боду билип кааш, ынчан харын сагыш-сеткили кемдей бээр”.
Психологтарның чугаалап турары-биле алырга, уругну азырап алганын школа назыны четпээнде чугаалаары чиик. Чүге дизе ынчан уругнуң ада-иезинге эң-не ынак үези. 3–7 хар аразын психологияда “эрге-чассыг назын” деп адап турар. Ол чугула медээни өске кым-даа эвес, уругну азырап алган ада-иези боттары чугаалаарга, сагыш-сеткилинге кемдээшкин турбас.
Тыва тоолдарда-даа, мультфильмнерде-даа Золушка, үш чүүл эртемниг оол, Өскүс-оол дээн ышкаш өскүс салым-чолдуг маадырлар кайы хөй. Аңаа даянып, уругнуң сагыш-сеткилин камнай аарак чугаалап берип болурун психологтар сүмелеп турар. Тоолду азы мультфильмни кады көргеш, ону сайгарып, маадырның өскүс артканын камныг тайылбырлааш, уругнуң салым-чолу база ындыг, ынчалза-даа ада-ие төлсүрээш, боттарының ажы-төл чок болганындан хөй уруглар аразындан көрүп кааш, азырап алганын чугаалаар.
Уругнуң төрүттүнген хүнүнден аңгыда, уруглар бажыңындан ап алган хүнүн ийи дугаар төрүттүнген хүнү кылдыр демдеглеп, байырлал кылдыр эрттирери чугула. Ол хүннү “Аист хүнү” деп адаар. Ынчан уруг азырап алган дугайында медээни аарышкылыг, хомуданчыг кылдыр эвес, а харын-даа өөрүшкүлүг болуушкун кылдыр хүлээп алыр.
Кажан улуг улус чугаалажып олурда, уруг ойнап маңнап тургаш, ужу-кыдыындан дөмей-ле дыңнап каар. Ада-иези баш удур чугаалап бергенде, ооң дугайын чугаалажып турарын билгеш, анаа медээ кылдыр эрттирип каар. А бир эвес билбес болза, хенертен дыңнапкаш, психологтуг кемдээшкин ап болур. Уругну азырап алган дугайында медээ аңаа хенертен келир дүвүренчиг болуушкун болбас ужурлуг. Ол дугайында өске кижилерден дыңнаары база хомуданчыг апаар. Ону үе-шаанда ада-иези дыңнатпас болза, бичии кижи кажан-на-бир дөмей-ле дыңнап каарын утпазы чугула. Шак ындыг медээни кажан уруг назы-хар аайы-биле психологтуг кризис эртип турар үеде чугаалаарга, кыр-кырындан шаптараазыннар тургустунуп болур.
Уруг азырап алыры кончуг харыысалгалыг базым. Ынчангаш ооң мурнунда кандыг сорулгалыг азырап алыксап турарын, ылап-ла күзели бе дээрзин ыяк боданып алыр. Ол ышкаш психологче киргеш, арга-сүме айтырып чугаалажыры чугула.
Чыжыргана СААЯ.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №86 2024 чылдың ноябрь 9