«Уйнук» деп сөстү дыңнаарга безин эргимин, уйнуңнадып-ла, өпейлеп-ле олурган дег кыннып келир. Кырган ада-иемниң эң-не бир дугаар уйнуу болгаш уйнук кижиниң эргелиин чажымдан-на көрүп өстүм.
Ооң мурнунда тускай шериг операциязынга чаңгыс оглун чидиргеш, чүрээ ханзырап чоруур ие дугайында бижип турдум. Бо удаада тускай шериг операциязынга төрээн чери, төрел чону дээш маадырлыы-биле тулчуп тургаш, хары черге бажын салган уйнук дугайында бижикседим.
Таңды кожууннуң Сосновка сумузунуң чиңгине чурттакчызы Ирина Оюн хөй ажы-төлдүг бөдүүн ие, кырган-ава. Ажыг-шүжүглүг кырган-аваның тускай шериг операциязынга маадырлыы-биле мөчээн уйнуунуң дугайында сактыышкыны.
ЫРЛАП ЧОРУУР ООЛ БОЛЗУН ДЭЭШ...
«Оглум Аян Кызыл хоорайга студентилеп тургаш, кенним-биле таныжып алганнар. 1999 чылдан тура оглум, кенним бистиң-биле кады чурттай бердилер. Удаваанда кеннимни саатталы берген деп дыңнааш, аажок өөрээн бис. Кеннимниң хан базыышкыны улгадырга, эмнелгеге чыттырып каарга, оглум Аян эмнелгениң соңгазының баарынга хонуп, төрүттүнер чаш төлүн ынчаар манап турган чүве. Уйнуувус авазының төрүттүнген хүнүнде, июнь 30-де төрүттүндү. Чаш уруг төрүттүнерге, өг-бүлеге улуг өөрүшкү болгай. 41 харлыымда кырган-ава болур аас-кежиктиг болдум. Каш хонганда авашкыларны божуур бажыңдан үндүрүп алдывыс. Өөрүшкүвүстү чүге-даа деңнээр арга чок. Оглувуска кандыг-даа ат адаар дээривиске, кырган-ачазы ынавас. «Мээң оглум Булат Окуджава ышкаш ырлап чорзун» дээш Булат деп адаан кижи. Уйнуум өзүп келгеш, гитаралаар, ырлаар болган».
Булат Оюн 2000 чылдың июнь 30-де ада-иезиниң дун оглу, кырган-ада-иезиниң бир дугаар уйнуу болуп төрүттүнгеш, хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге улуг өөрүшкүнү база бир чуртталганы эккелген.
«Уйнуум шериг албан-хүлээлгезин Екатеринбург хоорайга күүседип тургаш, Улуг Тиилелгениң чыскаалынга база киришкен. Ол безин меңээ, кырган-авазынга, улуг чоргаарал-дыр. Ооң бирги классче өөренип киргени – өг-бүлевиске улуг байырлал болган. Ажы-төлдү школаже үдээри дег өөрүнчүг чүве кайда боор. Школа соонда Дивногорск хоорайның арга-арыг технологияларының колледжизинге өөренип кирди. Ооң соонда шериг албан-хүлээлгезин күүсеткеш чанып келгеш, Таңды кожууннуң арга-арыг ажыл-агыйының өрт өжүрер салбырынга ажылдап турду. 2024 чылдың чайынында тускай шериг операциязынга киржир деп боду шиитпирлээн. Ол-ла чайын Кызылдың Улусчу чогаадылга бажыңының даштындан үдептивис. Чүге ынаар чоруур деп барганын ам-даа билбес-тир мен. Үдеп турувуста, меңээ «Мен ынаар өлүр дээш баар кижи эвес мен, авай. Муңгарава даан, авай, ийи карааң суглуг орда, чанып кээр мен» — дээш, чыттап кааш чорупкан. Долгап чоруп турган кижи. Сентябрь 8-9-та шавар халдаашкынче кире берген. Ол-ла айның 16-да харылзааже үнмейн барды. Ачазы, угбазы дилеп барып турдулар. Январь айда мөчүзүн эккээрге, чаш оглумну орнукшуттувус. Чаптанчыг уйнуумну сактып, аңаа чоргаарланырындан өске чүү-даа артпас-тыр»– деп, Булат Оюннуң кырган-авазы Ирина Элбей-ооловна карааның чажын чотпушаан чугаалады. Улуг чидириг, карак чажы …
Булат бичиизинден тура-ла эш-өөрзүрек, чуртталгага ынак, хөглүг, оюн-баштак, ада-иезин, чоок улузун үнелеп, хүндүлеп билир, эрге-чассыг өзүп келген. Ол эш-өөрзүрек болгаш найырал тудуп билир, хүлээнген ажылынга хөлчок бердинген, харыысалгалыг, чүнү-даа сеткилинден кылыр кайгамчык кижи чораан. Булат – хол бөмбүүнге шыырак ойнакчы. Ынчангаш Таңды кожууннуң Сосновка ортумак школазының доозукчузу, чаңгыс чер чурттуу Булат Оюннуң чырык адынга тураскааткан хол бөмбүүн чылдың-на май айда сактыышкын хүнү кылдыр организастап эрттирер шиитпирни үндүрген.
БИСТИҢ ҮЕНИҢ МААДЫРЛАРЫ
Россияның шерии тайбың черде чурттап чоруур чону дээш, төрээн чери дээш боттарының амы-тынын харамнанмайн камгалап чоруур. Олар ёзулуг-ла «Бистиң үениң маадырлары-дыр».
Ада-чурттуң Улуг дайыны, Афганистан, Чечен дайыннары, Сирияга тускай операция дээш салгал бүрүзү дайынны көрген база көрүп чоруур. Дайын бүрүзү бөдүүн чоннуң чүректеринге аарышкылыг сорбуну болгаш тиилелгеден чоргааралды оттуруп чоруур.
«Маадырлар чүгле төөгү номнарында эвес, а олар бистиң аравыста база бар, олар кажан-даа уттундурбас. Ада-чурт дээш тулчуп чораан дайынчыларывыстың болгаш акы-дуңмалышкы чонувустуң, ол ышкаш чөптүг чорук, хосталга, төөгүлүг сактыышкын дээш амы-тынын маадырлыы-биле берген кижилерниң адын кезээде алдаржыдар бис! Бистиң эр чонувус тулчуушкундан чалданмайн бурунгаарлап, чанында кады дайылдажып чоруур эш-өөрүн болгаш тайбың черде бисти ок-боодан камгалап, дуй туруп тургаш, амы-тынындан чарылганнар хөй. Чөптүг чорук, хосталга дээш амы-тынын берген дайынчыларның аттарын кезээ мөңгеде сактып чоруур бис. Оларның бирээзи Сосновка школазының доозукчузу Булат Оюн. Ол школаның чээрби тергиин өөреникчилериниң санынче кирип чораан. Спортчу-даа, угаан-даа мөөрейлеринге идепкейлии-биле киржип, хөй-хөй шаңнал бижиктерниң эдилекчизи болуп четтигипкен» – деп, Таңды кожууннуң Сосновка ортумак школазының башкылары чылыы-биле сактып чугаалап турар.
Екатеринбург хоорайга шериг албан-хүлээлгезин күүседип тургаш, Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 74 чыл оюнга тураскааткан Тиилелге чыскаалынга киришкеш, «Тиилелге чыскаалынга киржилгези дээш» деп медаль-биле шаңнаткан.
Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) тускай шериг операциязынга киржип тургаш, төрээн чуртунга бердинген чоруу дээш «Эрес-дидим чорук ордени-биле» маадырлыы-биле мөчээн шериг албанныгларга өлген соонда шаңналдарны тыпсыр ёзулал болган. Аңаа Булат Оюннуң ада-иезинге база оглунуң чырык адынга тураскааткан медальды тывыскан.
Айдың ОНДАР.
Чуруктар маадырның архивинден.
“Шын” №45 2025 чылдың ноябрь 20
