Тывага тудугнуң темпизи 2023 чылда дүргедеп эгелээн. Ол чылда бистиң республиканы ипотеканың чиигелделиг федералдыг программазынче киирерин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чедип шыдаан, регионга ипотеканың 2 хуу чиигелделиг программазы күштүг апарган. Көдээге чиигелделиг ипотеканы 2023 чылда 5 муң кижи ажыглаан. 2 хуулуг кредитти 1010 хамааты алган. Ооң ачызында база чуртталга бажыңнарының тудуу дүргедей берген. Чуртталга шөлүн ажыглалга киирери бир чылда 175 муң дөрбелчин метр турганындан 2024 чылда 340 муң дөрбелчин метрге көвүдээн.
2024 чылдың сентябрь айда Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путин Тывага чорааш, республикада чуртталга бажыңнарының тудуу дүргедээшкинниг чоруп турарын демдеглээш, чиигелделиг ипотеканың хуусаазын узадырының дугайында Владислав Ховалыгның дилээн деткээн. Россияның Чазаа Президент В. Путинниң айтыышкыны ёзугаар 2025 чылда республикага чуртталга кредиттеринге чартык миллиард ажыг рубль акшаны тускай бээр шиитпирни хүлээп алган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг болгаш ооң командазы федералдыг органнарның деңнелинге шудургу ажылдаан түңнелинде федералдыг программалардан акша-хөреңгини бистиң республикага көвүдедир тускайлап берген. Регионга чуртталга бажыңнарының тудуу дүргедээн, чүс-чүс өг-бүлелер чаагайжыды туттунган хөй каът бажыңнарга квартираларны алыр аргалыг болганнар. Чуртталга шөлүн ажыглалга хөй киирер талазы-биле Россияның эң дээре он дөрт регионнарының аразынче Тыва кирген. Чуртталга бажыңнарының тудуу республиканың найысылалы Кызыл хоорайга дыка дүргедээн. 2025 чылда найысылал Кызыл хоорайга чуртталга бажыңнарының тудуу, ооң мурнунда чылдарга деңнээрге, канчаар-даа аажок шапкынчаан. Бо чылдың 9 айларында 405 муң дөрбелчин метр ажыг чуртталга шөлүн ажыглалга киирген. Ол дээрге планнаттынганында барык 2 катап хөй. Чижээлээрге, “Столичный” чуртталга комплекизинге хөй квартиралыг, чаагайжыды туткан 2 бажыңны ажыглалга киирген. Оларның байырлыг ажыдыышкынынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг боду барып киржип, чаа квартираларның ээлеринге дүлгүүрлерни тыпсырының ёзулалын эрттирип, чаа бажың-балгатка чедингени-биле байырны оларга чедирген. Ол ийи бажыңда 280 квартираны алганнарның аразында Россияның Украинада чорудуп турары тускай шериг операциязының киржикчилериниң өг-бүлелери база бар. Чаа квартиралар алган өг-бүлелерниң хөй кезии 2 хуулуг чиигелделиг ипотеканы ажыглааннар.
Найысылал Кызыл хоорайга чаа микрорайоннар тудар ажылдар чедиишкинниг боттанып турар. Хоорайның чөөн талазында Каа-Хем суурнуң чоогунда «Радиостанция» микрорайонунда чаа тудуглар бедип үнген. Бо микрорайонда чараш тудугларның бирээзи Победа аттыг спорт-культура төвү. Ооң тудуу доозулган, сөөлгү шеверлер ажылдары ында чоруп турар. Бо спорт-культура төвүнге 4500 көрүкчү хары угда спортчу маргылдааларны болгаш культура хемчеглерин көрүп болур. “Победаның” ниити шөлү болгаш ону дерип кылганы спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринге тус черниң спортчуларын бедик деңнелге белеткээринге, Россия болгаш делегей чергелиг маргылдааларны, көрүлделерни болгаш өске-даа хемчеглерни бедик деңнелге эрттиреринге таарымчалыг.
«Преображенский» биле «Радиостанция» микрорайоннар найысылал Кызыл хоорайның улуг микрорайоннары апаар. Ынчангаш оларның чылыг, чырык болгаш электри энергиязы-биле хандырылгазын чорудар инфраструктураны тударынче улуг кичээнгейни салган. «Преображенский» биле «Радиостанция» микрорайоннарның чылыг четкилерин тударынга федералдыг бюджеттен 357 сая рубль акшаны инфраструктурлуг кредиттер шугуму-биле тускайлап үндүрер шиитпирни Россия Федерациязының Чазаа хүлээп алган. Ол чылыг четкилеринге келир үеде тудар хөй квартираларлыг 21 бажыңны болгаш өске-даа объектилерни кожар.
Дүрген туттунуп, сайзырап турар микрорайоннарның бирээзи – «Спутник». 2030 чылга чедир аңаа чаагайжыды туттунган 2007 квартиралыг 25 хөй каът бажыңнар бедип үнүп кээр. Амгы үеде бо микрорайонда бирээзи-ле 115 квартиралыг 3 бажыңны туткаш, ынаар өг-бүлелерни чурттадып киирген. Бо бажыңнардан 230 квартираны хамаатылар чиигелделиг ипотека-биле алганнар.
2026 чылда 694 квартиралыг 10 бажыңны тудар. Квартираларның чамдыызын өскүс уругларга бээр.
Чуртталга бажыңнарының тудуу-биле чергелештир социал ужур-дузалыг объектилерни элээн хөйнү туткан. Чижээлээрге, Кызылдың Спутник микрорайонда, Каа-Хем суурда, солагай талакы дачаларда, Вавилин ээтпээнде дээш өске-даа черлерде 6 школаны ажыглалче киирген.
Чуртталга болгаш социал объектилер тудуу-биле чергелештир республиканың тудуг адырының материал-техниктиг баазазын база чаартып, тудуг материалдары бүдүрүп үндүрер бүдүрүлгелерни ажыглалга киирип турар. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның федералдыг органнар-биле ажыл-чорудулгазының ачызында 2030 чылга чедир хуусаазын узаткан Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң программазының акша-хөреңгизи-биле бетон бүдүрүп үндүрер заводту Кызылда ажыглалга киирген. Ону “Өлчей” тудуг компаниязы туткан. База бир ындыг заводту Бии-Хем кожууннуң төвү Туран хоорайдан ырак эвесте “Восток” кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилел тудуп үндүрген. Бо ийи завод республикага тудуг кылыгларын тус черниң материалдарындан бүдүрүп үндүрүп турар тудуг комплекизиниң бүдүрүкчү күчүзүн улам күштелдиргеннер. Тудуг материалдарын Тываның бодунга бүдүрүп үндүрери тудуг ажылдарының темпизин дүргедедир, чарыгдалдарны эвээжедири чугаажок.
Ш. МОҢГУШ белеткээн.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13