Чогаалчының орук демдеглели
Кызыл-Эник КУДАЖЫ
ТАДЖ-МАХАЛ
Дайын соонда чылдарда «Индийская гробница» («Индий чевег») деп кино үнүп турган чүве. Ынчан Тадж-Махалды көрген ышкаш-тыр мен.
Канчап ынчаар аай болган чүве ийик, Раджив Гандиниң чугаа кылган кежээзинде дээрде айны көөрүмге, мугур-ла он беш чаа турду. Индийлер ындыг дүне Тадж-Махалга баар, чүдүүр улус-тур. Бис база ону көөр дээш чорупкан бис.
Тадж-Махалды көрбээн кижи Индияны көрбээн деп, ында чугаалажып турар. Чок болза, Тадж-Махалды өртемчейниң чеди дугаар хуулгаазыны деп адаар. Оон өске-даа чугаалар бар.
Тадж-Махал — аажок улуг чевег бажың орду, мавзолей. Ында Джахан хаан биле Мумтаз-и-Махал кадынны орнукшуткан. Тоолчураан чугаа ёзугаар алырга, Джахан элээн каш кадайлыг турган. Эң ынак кадайы — кадайларының аныяа Мумтаз-и-Махал. Ол дун уруун божуурда өлген. Хаан муңгарааш, кадайынга тускай мавзолей тударын дужааган. Ук мавзолейни 1632 чылда эгелээш, 1650 чылда тудуп дооскан. Орта 20 муң кулдар ажылдап турган. Тадж-Махал — Эрте-бурунгу Индияның культуразының шылгараңгай тураскаалы. Ону Италиядан, Россиядан (Уралдан, Саяндан база чадавас) эккелген чүгле ак мрамордан кылган.
Джахан ол-ла төлевилел ёзугаар кара мрамордан кылган мавзолейни бодунга база туттуруп эгелээн. Ооң хем кежир чүгле таваан салган, ооң бузундулары арткан.
Херектиң ужуру мындыг болган чүве-дир. Джахан чээрби шаа чылдар дургузунда Тадж-Махалды туттуруп тура, боду өлүп калган. Ынчангаш кадайыныы биле бодунуң сөөгүн Тадж-Махалда кожа чыттырып каан. Кара мрамор мавзолей тудары ооң-биле соксаан.
Шак орайтай-даа берген болза, улус Тадж-Махалче уурук-сууруктап кирип турлар. Чаа өгленген хире эр-кыс аныяктар-даа бар. Холдарын тейлей туткулап алган ушпа чөнүктер-даа бар.
Дээрде ай төп-төгерик апарган, ак шаажаң тавак дег, көстүп тур. Ында-хаая шырым булуттар бар. Тадж-Махалдың дорт бажынче көрүп алгаш турарга, далайда эштип чораан ак теплоход дег, кижиниң кырынче чоруп орган ышкаш сагындырар. Чүрек багай болза, хииктелип, угаан чанып болур чыгыы.
Баарында хөөлбектерге Тадж-Махал кажарартыр көрүнчүктелип турду. Ол-ла баргаш, чогум мавзолейниң эжиинге чеде бердивис. Идиктер уштунгулаан — ужур ындыг. Соок мраморга кылаштаарга, чүрекке дээп турар чорду.
Чаданы өрү үнгеш, Тадж-Махалче кире бердивис. Дээвиирлер бежен метр чыгам бедикте көстүп турар. Чүве чугаалаарга, чаңгызындан диңмирээр, чалымнар аразынга кыйгы салган-биле дөмей.
Оон чер иштинче кириптивис. Изиг черде хиреде соогун канчаар, салгын база хадып турар. Хаан биле кадынның мага-боттарын шыгжаан мрамор хааржактар. Кайгамчык чараш угулзалар-биле каастаан. Алдын шывыгларны улус оорлап аппарган дижир чорду.
Ийи кырган кижи хааржактар баарында чула кыпсып алган орлар. Кижилер ында тавакче акшалар, чоостар октап эртип турлар. Чок болза ол ийи кыргандан алдын удазыннар садып алгаш, ханада үттүг угулзаларга баглап каар болду. Ол чүл дээрге, бир эвес ындыг сүзүглел кылыр болза, кижиниң бодап чораан бодалы, күзеп чораан күзели ыяап-ла бүдер дижир чорду.
Кижи сөөктери салган ийи хааржакты доктааттынган чурум ёзугаар долгандыр кылашташкаш үнүп келдивис. Он беш чааның айдыңында талантылыг индий улустуң уран-мерген угаанының кайгамчык тураскаалы — Тадж-Махалды магадап шаг болдувус.
Гостиницага дыка орай чанып келдивис. Угаанда бодал-ла хөй — чаа, хостуг, сайзырап орар Индияның чазааның баштыңының чугаазы, Эрте-бурунгу Индияның кайгамчык тураскаалы—Тадж-Махал...
ЧҮРЕК ЫШКАШ, ИНДИЯ
Эрги Делиге чоруп тургаш, Кызыл Форд деп шивээ көрген бис. 1528 чылдан эгелээш, сес чыл туткан. Дөрбелчин хевирлиг, хемчээли — 500 м Х 500 м. Хааннарның, оларның чоок кижилериниң ямбыладыр-хүндүледир, ойнаар-тоглаар, бузуур-тамчыктаныр чери. Шивээни долгандыр ийи метр ханы оңгар казып каан, ам кургаг. Шаг шаанда ону суг-биле долдургаш, хөй крокодилдер өстүрүп каан, ынаар кым-даа чагдай албас турган.
Шивээде залдар көвей — шайлалга кылыр, арзылаңнар биле чааннар чогуштурар, эштир, чараш кыстар шилип алыр.
Кызыл Фордту онза сонуургаан бис. Черле ынчаш Индияга бир чер өскезинден улам чараш болуп келирге, кижи оларны көөр дээш могаар шылаарын- даа уттуп алыр чораан.
Декабрь 10-да Аграга XVII вектиң тураскаалы «Өлүг хоорайны» көрүп чордувус. Шынап-ла кайгамчык тураскаал, шынап-ла өлүг хоорай.
Кандыг-бир эжелекчилерниң үүлгедии ийикпе, кандыг-бир хат-шуурганның айыылы ийикпе, бүдүн хоорайны элезин-довурак хөөп каапкан. Ону XVIII векте англичаннар тыпкаш, аштап-арыглап, черден үндүр казып каан. Ам ында кым-даа чурттавайн турар, анаа-ла ажык дээр адаанда музей.
Чер адаандан казып каан хиреде «Өлүг хоорайның» ордуларының, хүрээлериниң, шивээлериниң мрамор, гранит ханалары чаа чыгыы. Ак мрамордан кылган буддий хүрээ мырыңай кылаңайнып турар.
Декабрь 11-де Индияга самолет-биле бистиң аян-чоруувус эгелээн. Бир хүнде чамдыкта ийи-үш катап агаарже көдүрлүп турдувус. Оон автобустап чоруур, чадаг база хөй кылаштаар. Буу-хаа чемненир, бир хоорайдан өске хоорайже дүрген ужар. Гостиницага орай доктаар, эртен даң бажында турар. Программа тырың, дыштаныр чай чок.
Аян-чорукчу кижиге каң дег кадык чугула дээрзинге Мурнуу-Чөөн Азияның чурттарынга чоруп тургаш бүзүрээн мен. Эки кадыкшыл кижиниң аас-кежии чораан. Мен биеэ чаңым-биле кандыг-даа байдалда күш-культурадан чарылбаан мен. Канчаар-даа эрте тургузарга, эртенги зарядканы кылып, душка кирип четтигип чораан мен. Ынчангаш удуртукчу эштерниң саналы-биле садып алган эмнеримни ам-даа анаа тураскаал кылдыр ап чоруур-дур мен. Чок болза өөрүмге берип чордум.
Эң баштай ушкаш Коджухардо деп көдээ черге келген бис. Ийи чүс ажыг кижи олурар «Боинг-737» деп самолетка уштувус. Пассажирлер эвээш чорду. Чүге дээрге Индияда улус колдуунда демир-орук ажыглап турар. Агаар транспортунуң өртээ аар.
Индияда агаар флодунга ужар чүүлдү кончуг эки организастаан чорду. Бисте дег, регистрация кылдыртырда бир иткилежир, вокзалдан үнерде ийи иткилежир, самолетка кирерде үш иткилежир чүве чок. Билет ап тура, чиир чемни меню ёзугаар чагып каар сен. Регистрация соонда кылаштаан хевээр самолетче кире бээр. Узун, чиңге дурт-сынныг стюардесса кыстар соок суксунну, аъш-чемни дораан-на берип эгелээн турар. Олар сари дээр национал хептиг болур, чаражын чүү дээр. Хавактарында кара азы кызыл меңнерлиг, баштары- ның дүгү чоон, аар. Белдери чиңге, салаалары узун. Ындыг холдардан аъш-чем ап чиири тааланчыг болбастың аргазы чок.
Коджухардо Индияның мурнуу чүгүнде турар, ынчангаш ында изии мырыңай кедергей апарды. Үнгеш келген санында соок душ киирер, ол байдалды хүнде каш-даа катаптаар. Душ деп чүвениң ажык-дузазын изиг ораннарга чоруп тургаш, ёзулуг-ла билип, үнелээн мен.
Коджухардода чаңгыс черде 28 хүрээ бар. Дөгерезин чаңгыс-чаңгыс аай төлевилел-биле XII векте туткан. Ооң даштыкы ханаларын амыдырал-чуртталганың чурумалдары-биле каастап кылган, кижи чугаалап четпес чүве чораан. Ол хире кадыг дашты та канчап ынчаар соктап кылган чүве ийик, кайгамчык херек-ле болгай. Та чеже муң ындыг чурумал, санаары безин берге.
Эрте-бурунгу Индияга кижи магадап ханмас уран-шевер кижилер чурттап чораан чорду. Коджухардонуң 28 хүрээзин четче көөр дизе, каш-каш ай херек. Бир эвес чурумал бүрүзүн өөренир болза, бүдүн чыл-даа эвээш боор.
Коджухардонуң соонда Индияның шажын-чүдүлгезиниң төвү Варанаси хоорайга ужуп келген бис. Ону будда бурганның төрээн чурту деп адап турар.
(Уланчылыг)
"Шын" №63, август 26, 2023 чыл.