Ийи океанның чажыды

Чогаалчының орук демдеглели

Кызыл-Эник КУДАЖЫ
(Уланчызы. Эгези № 63, 65, 67 «Шында»).

Беш шак хире болдувус. Бо удаада даңгаар-ла далай кыры-биле чордувус. Соонда ак чалгыглар шуураан корабльдер илдеңи кончуг көстүр чораан.

Сингапур аэропортунга дүшкен дораан ол чурттуң чаражын магадап ханмаан бис. Каазы база кончуг. Бис аңаа Чаа чыл уткуй чеде берген бис. Кудумчуларның каасталгазын декабрь бирден-не эгелей бээр чаңчылдыг улус болду. Бүгү хоорайны, кудумчуларны, бажыңнарны, ыяштарны янзы-бүрү өңнүг сайгылгааннар-биле шимеп каан. Муң-муң оттар чивеңейнчип турар.

Швейцарияны чараш чурт дижир. Орта база чораан мен, ынчалза-даа изиг оранның экзотиктиг үнүштери немежип келирге, Сингапур оон черле чараш чораан.

Аэропортка дүжеривис билек ол чуртка сагыыр үш дүрүмнү биске баш удур сагындырдылар:

1. Бок октап болбас. (Ынчангаш кудумчуларда бок октаар хааржактар чок).

2. Дүкпүрүп болбас. (Бисте болза кудумчуларга кузуп-даа чоруур кижилер бар).

3. Светофор чок черден кудумчу кежип болбас. (Бистер болза кара өжегээр кудумчу ортузу-биле эртер болгай бис).

Сингапурда оон-даа өске кадыг чурумнар бар чорду. Ол чуртче хензигийне, бүдүн чартык-ла грамм наркотик эрттирерин оралдашкан кижини өлүрүп шаажылаар деп дүрүмчүткен. Ол хоойлу даштыкы-даа, иштики-даа хамаатыларга дөмей. Сөөлгү ийи чылда он ындыг таварылга болган, оларның иштинде ийи херээжен бар.

Сингапурда онза аар өртектиг чүүлдер бар:

1. Машина, бензин. (Чуртта машина хөлүн эрттир көвүдээн, беш дугаар кижи бүрүзү машиналыг. Онза чугулазын барымдаалап, хуу машиналарны чүгле чазактың чөпшээрели-биле садып турар. Машиналыг чурум үрээр азы эзирик чоруур болза, чолаачылаар эргени бүгү назыда казыыр. Ынчангаш, Сингапурга университет доозарындан чолаачылаар эрге дужаал алыры берге деп чугаалажып турар).

2. Арага. (Ол чуртта эзирик кижи черле чок).

3. Таакпы. (Аңаа аксындан ыш бургураткан кижи черле көрбээн мен).
Үстүнде адаан чүүлдерни садып ап турар кижилерге өртээнден аңгыда, үндүрүг база онаап турар. Ону доктааткан чурум ёзугаар күрүнениң эрге-ажыынче садыгга-ла тыртып апаар.

Кижи баар хире эвес, чүү кончуг кадыг хоойлулуг чурт боор деп, чамдык кижилер бодаар чадавас. Мында бүгү чүвелер корум-чурумну экижидеринче угланган. Ындыг болган төлээде, хоойлу кадыынга хомудаан херек чок.

Сингапурга кежээликтей келген бис. Индияга чаңгыс-даа катап чаъс көрбедивис. Чүге дээрге ында кыш. Сингапур бисти чайык-биле уткуп алды. Доскаардан кудуп турган-биле дөмей. Ол чаъстың суу база элдептиг, чылыг, биске болза, чылапча суу дег. Чүге дээрге Сингапур бөмбүрзектиң эң шертегер черинде турар, Эквадорга чедир холду-даа сунупку дег, чүс шаа километр.

Гостиницага турумчуп ап турар аравыста суггур чаъс эрте хона берди. Агаарның шык, сериини аажок. Дораан-на кежээки Сингапурну сонуургаар дээш чорупкан бис.

Бажыңнар даңгаар 50 — 60 каът. Архитектуразы чараш, бот-боттарынга дөмейлешпес. Бо кижиниң көрүп чорбааны, угаанга кирбес элдеп хевирлиг бажыңнар бар. Кудумчуларның арыын кижи магадап ханмас. Аңаа кым бок октап, чараа дүкпүрүп диттигер боор. Оон ыңай машиналарның хөйүнден душпу-келбиже кудумчу эртери болдунмас-даа.
Ажыл шагы төнген. Баар черлер чок. Сингапурнуң чурттакчыларының чугаазы-биле алырга, «үңгүттүнер кварталдарны» («жующие кварталы») сонуургап көөр дээш чорупкан бис. Ында дүнеки базаар база бар дижир болду.

Кежээки Сингапур бодунуң каас-чаражы-биле бисти база катап кайгатты, Чаа чыл бүдүүзү болганда, чер болганда Соок-Ирейни улуг ак салдыг, кызыл тоннуг, белек долу шоодай чүктээн кылдыр чуругулаан. Бисте-ле олчаан. Соңгу чүктен ивилер шанактапкан хап кел чыдар. Сингапуржулар, бисте ышкаш, шиви каастаар улус чорду. Бо бүгүнү көргеш, кижиниң сеткили чылып, өөрүп-даа кээр.

«Үңгүттүнер кварталдар» изиг эртерге, кежээ беш шактан эгелеп дойлуп үнер чорду. Аъш-чем чыды кайы оранчоктан-на думчукка кээр. Хөй кезии кыдаттар. Хайындыртынган, быжыртынган, хаартынган, дүлдүнген — чүнү кылбас дээр. Ыжы бурулаан, бузу бургураан. Кижилерни көөрге, өг-бүлези, уруг-дарыы, кадай-хөгээди-биле үңгүттүнүп-ле турар. Холдарында ийи сакпыңы караңнаар. Ынчангаш, сингапуржуларны хүнде 24 шак иштинде чемненип келир улус дижир чораан. Ол арай хөөредипкен чугаа болбайн аан, ынчалза-даа бүдүн-бүдүн кварталдар ынчаар чемненип турда, ында шынның кандыг-бир хуузу черле бар боор. Ынча чемненген чоннуң аразында арагалыг шил тудуп алган чаңгыс-даа кижи көрбээн мен.

Кыдаттарның чем кылырын магадап ханмадым. Столоваяларда, рестораннарда-даа хайындыртынып-ла турар, бичии үгектерде-даа хайындыртынып-ла турар. Анаа-ла чадаг-тергелиг хап келгеш, оозун ол-бо эде-хере тырткылаан соонда, кырында, кыйыында сандайлыг кухня кыла шааптар. Оон бузу буруңайнып, аъш-чем чытталып-ла эгелээр.
«Үңгүттүнер кварталдарда» кандыг аъш-чем чок дээр: инек, хой, дагаа эъди, черлик аң-меңден бээр бар. Кит, акула, далай «сылдыстары», черепахалар, сес-даваннар дээш кижи көрүп көрбээн амытаннарның эъди бар. Ооң кадында Сингапурда көдээ ажыл-агый чок дижир болгай, ынча аъш-чемни та кайын ап турар улус?

«Үңгүттүнер кварталдар» чүгле аъш-чем-биле кызыгаарлаттынмас, садыг-наймаа база даңны атсы дойлуп келир. Бис орта чоруп турувуста, тропиктиг чайык кудуп келген. Баш сугар чер тыппайн турдувус, а «үңгүттүнер кварталдар» кыймыш-даа диведи — чемненмишаан, садыглавышаан, хайындыртынмышаан...

Сингапурну «чаңгыс улуг универмаг» деп улус адап турар. Ол черле чөп. Сингапурнуң билир чүвези-ле ол — садыг, садыг база катап садыг. Садыглажып билбес болзуңза, орта чурттап шыдавас сен. Ылап-ла, бодунуң адынга дүгжүп турар чурт, ону ынчаар тып-даа адаан.
Гостиницага орай дүне, кырывысче суг кудупкан өргелер дег, көк мөөн келгиледивис. Ынчалза-даа чаашкын чылыг, харын-даа изиг болганындан тооваан бис.

Даартазында Мурнуу-Чөөн Азияның ол бичии чурту-биле таныжылгавыс эгелээн. Сингапур кедергей бай, делегейниң алдын курлавырларының 25 хире хуузу ооң банкыларында шыгжаттынган деп, гидтер тайылбырлаар чораан.

Сингапур география талазы-биле кончуг эптиг черде — Малакка чартык ортулуктуң мырай думчуунда турар. Улуг далай порту, делегейниң бүгү чурттарындан суднолар келгилээр. Девискээри 600 кв. км. Ында 2,5 млн кижи чурттап турар, ооң 1,5 миллиону найысылалда. Бо чижек-биле алыр болза, Тывага 80 — 90 млн кижи хостуг чурттап болур.
Сингапур — парламентилиг республика, 1965 чылда хамаарышпас чоруун чаалап алган. Ооң мурнунда Англияның колониязы, сөөлзүредир Малайзияның бир султанады болуп турган.

Сингапур — космополит күрүне. Чүге ынчаар адаарыл дээрге, ооң бодунуң нациязы чок. Ында өскээртен келген кижилер чурттап турар. Хөй кезии — кыдаттар, индийлер, оон артканнары — көрейлер, индонезийлер, тайландылар, филиппиннер, японнар, вьетнамнар, непалдар дээш чок-ла улус чок.

Сингапур чеже-даа бай болза, чери кончуг ядыы, казар байлаа чөк. Хөй заводтарга чиг этти даштыкыдан киир сөөртүп турар. Чер чедишпес, ынчангаш ону бичии дагларның сайын дажып тургаш, азы Индонезияның ортулуктарындан довуракты садып алгаш, ону төп тургаш, далайдан чаалап ап турар. Сугну Малайзиядан сөөртүп алыр.
Көдээ ажыл-агый Сингапурда барык чок. Аъш-чем продуктуларын өске чурттардап садып ап турар. Чижээ, эътти — Австралиядан, Шри Ланкадан, кызыл-тасты — Таиландыдан, ристи — Мурнуу Кореядан, Индиядан...

Сингапур кончуг бай күрүне, ынчалза-даа угаан-бодал талазы-биле кончуг ядыы чурт. Берти дээрге-ле, бир дугаар чорааш, чаа карак-биле ынчаар көрген мен. Сингапурда чаңгыс-даа театр чок. Ядыы-ядамык-даа бол, ооңар Индияда эңдерик болгай. Индия чылда 700 хире янзы-бүрү, улуг-биче кинофильмнерни үндүрүп турар. Сингапурда ындыг эвес, кинотеатрларга-даа, телевизорларга-даа америк «боевиктерден», чанагаш эгечелерден өске көргүзер чүвези чок

Чогаалчылар Сингапурда чок. Он шаа ындыг дергүлүг бижээчилер бар-даа болза, оларда ёзулуг чогаалдар эвээш. Ном үндүрер черлер элдеп-эзин рекламалар, чарлалдар, секс-журналдар-биле кызыгаарланган.
Мынчап кээрге, бистерниң, совет чогаалчыларның, Сингапурга кылыпкы дег онза херээвис чок болган. Ынчангаш ону бараан-сараан сонуургаан чамдык сонуургакпайлар дег чүгүртүр көргеш, чорупкан бис.

"Шын" №70 2023 чылдың сентябрь 16