«Шын» солуннуң аалчызы
Тывада шыырак шыдыраачыларның бирээзи Артыш Чүлдүм Сибирь федералдыг округка 80 шыдыраачыларның аразынга 5 дугаар черни ээлээш кээрге, «Шын» солунга ужуражылгаже чаладывыс:
– Тывадан элээн шыдыраачылар барган бис, оолдар, уруглар, шупту кызып ойнадывыс. Мен 6,5 санны алгаш, мурнуку одуругда шыырак шыдыраачыларның аразынга киргеним ол. Бо маргылдаага хар-назынын-даа барымдаалавас, Сибирьниң эң шыырак шыдыраачылары кээп ойнааннар. Кол сорулгазы – Сибирьниң регионнарындан чемпионнарны чыып ойнаткаш, Москвага эртер Дээди лигаже шилилгени кылыры-дыр. Сибирь федералдыг округка тиилээн болгаш бирги, ийиги черни алган шыдыраачылар Москвага барып ойнаарлар.
– А дээди лигага чедир ойнаан тыва шыдыраачылар бар бе?
– Дээди лига чадазынга четкен тыва шыдыраачылар амдыызында чок, ынчалза-даа сөөлгү чылдарда тывалар дыка шыырак ойнаар апарган, бо өзүп орар шыдыраачыларны шыдаар боор дээрзинге бүзүрээр мен.
– Тывага гроссмейстер Сергей Карякин келгеш барган болгай, силер кады ойнадыңар бе?
– Ийе, мен бо гроссмейстерге 20 дугаар көште уттуруптум. Мерзени тудуп алырын көрбейн бардым, ооң кадында, көрүкчүлер аай-дедир кылаштажыр, чугаалажып, шаптыктаарга, чедир боданмайн барган мен. Гроссмейстерниң Тывага келгени кончуг эки болган, кады шыдыраалааш, кижи ооң арга-дуржулгазындан хөйнү билип алыр. Биске бодаарга, санаары-даа шыырак, арга-хоргазы-даа бедик чорду. А бистер, мындыг шыырак шыдыраачылар-биле ойнавайн турар болгай бис, ынчангаш Сергей Карякинни Тываже чалап эккелгенинге амырап, өөрүүр чордувус.
– Канчаар өөренип алырга, мындыг шыырак шыдыраачы апаар-дыр?
– Школага 11 класска чедир шыдыраалап билбес турган мен. Бо оюнну Кызыл хоорайның 50 дугаар кезээнге кожаларым, үежилеримниң аразында Эдик дээр эжим меңээ өөредип каан. Ооң-биле кады шыдыраалап тургаш, улаштыр сонуургай берген мен. Эжимниң ачызы-биле шыырак шыдыраачылар санынче киргеним бо. А Эдуард Ховалыг Тываның шыдыраага 5 дакпыр чемипону кижи, ам-даа кады ойнап чоруур бис. Мен улаштыр Бузыкаев башкының Кызылдың дугаары 15 школазынга удуртуп турганы шыдыраа клувунга кирип алгаш, бо оюндан олчаан салдынмаан мен. Оларның арга-дуржулгазын шиңгээдип, өөренип алгаш, республика чергелиг шыдыраа маргылдааларынга дөрт улай тиилээн мен. Бо чылын база чемпионнап кааш, Тываның адын камгалап, Сибирьниң шыдыраачыларының аразынга ойнааш, чедиишкинниг болганым ол.
– Сибирь чергелиг маргылдаага кайызы чемпион болган ирги, Артыш Андреевич?
– Бо чылын чемпион шыдыраачы Томск хоорайдан Валерий Свиридов болган. Ол база делегей чергелиг «гроссмейстер» деп атты эрткен кижи-дир, ынчалза-даа ынаар кирерде төлевирлиг боор чүве, азы төлеп албаанындан ирги бе, «гроссмейстер мастер» деп каан чорду. Ийи дугаарын Кемеровонуң, үшкү черни Алтай крайның төлээлери ээлээннер. Бо маргылдаага Сибирьниң регионнарындан шыдыраачылар келгилээн, а буряттар бо удаада та кандыг чылдагаан-биле келбейн бардылар, Иркутскиден шыдыраачылар бар чорду.
– Тываның шыырак шыдыраачыларын таныштырып көрүңерем.
– Бистиң республикада шыырак ойнаар шыдыраачыларны чоргаарал-биле адап болур, Эдуард Ховалыг, Долаан Салчак, Валерий Куулар дээш оон-даа өске, а аныяктардан Дашынаев, Хаяа Куулар, Орлан Сарыглар олар база шыырак шыдыраачылар-дыр. Новосибирскиде тыва студент Кежик Монгуштуң ойнаары база эки чорду, бо Сибирь чергелиг маргылдаага Кежик делегей чергелиг мастерлерге таваржы бергеш, арай-ла уттурупту. Уруглардан Виктория Намайның оюну база шыырак.
– Тывага эрткен чылын гроссмейстер Сергей Карякин келген болгай. Ооң мурнунда-ла шыдырааны Тывага хөгжүп эгелээн деп болур, силер канчаар көөр-дүр силер?
– Ийе, бо хире алдар аттыг шыдыраачылар кээп турда, бурунгаар хөгжүп турары көскү-дүр. Карякин-биле арга-дуржулга солчуп, чалааны дээш, Шыдыраа федерациязының удуртукчузу Ренат Ооржакка четтиргенивис илередип тур бис. Тыва шыдыраачыларга бодунуң үлегерин көргүскен делегей чергелиг гроссмейстерден шыдырааның чажыттарын бичии-даа болза, билип, көрүп алганывыс эки болган. Карякин-биле колдуунда-ла уруглар ойнаан болуп турар, улуг шыдыраачыларны база киириштирипкен болза эки деп бодаар чордум. А республикада шыдыраа оюну херии базып олурар деп үстүнде база демдегледим. Шыдыраа федерациязы «Гроссмейстер», «Гамбит» деп клубтарны ажыдып, ойнакчыларны хаара тудуп турар. Сонуургалдыг уруглар хөй чорду.
– Бо клубтарда кожууннардан шыдыраачылар кээп турар бе? Көдээ суурларда база дыка шыырак шыдыраачылар бар болгай.
– Колдуунда Кызыл хоорайның чоогунда суурлардан шыдыраачылар бар чорду, Сукпактан Дашынаев, Хаяа Куулар база уруглардан Дарина дээш өскелер-даа бар. Кожууннарда база шыдыраа клубтары бар, олар бөлүү-биле келгеш, республика чергелиг маргылдааларда киржип турарлар.
– Салаалар-биле дээп турар оюннарның бирээзи шыдыраа болгай…
– Шыдырааны ойнаар уругнуң өзүлдези черле бедик деп бодаар чордум. Бичиизинден эгелээш ойнаар болза, шыдыраага көштерни сайгарып биле бээр, дораан өөрениичел болур.
– Тываның күрүне университединде техниктиг эртемнер кандидады Сергей Дамдын дээр башкының шыдыраа талазы-биле бодунуң кылган ажылдары хөй, бо оюннуң чажыттарын моон өөренип алырда база эки чорду. Шыдырааны школа программазынче киирзе деп бодал бар.
– Школаларда шыдыраа кичээлдери бар, үргүлчү эртип турар чорду. Харын-даа уруглар садтарында безин өөредип эгелээн. Уруглар садының башкызы мени чалап турду, уругларга шыдырааны тайылбырлап, көргүзүп бээри-биле. Ажылым чай чок болгаш, ооң соонда дээш чылдырыптым, бир хүн баргаш, шыдырааны уругларга черле өөредип, көргүзүп бээр деп бодап тур мен.
– Уругларга шыдырааны каш харлыындан эгелеп өөредир болза эки деп бодаар силер, Артыш Андреевич?
– Мээң билирим 3 харлыг бичии ойнакчы бар. Ынчангаш бичии уруглар 3 харлыг турда-ла, шыдырааны өөредип эгелей бээр болза, бодунуң өзүлдезинге-даа эки деп бодаар мен. Шыдыраачы болуру дээрге, бүгү тала-биле талантылыг кижи-дир ийин.
– Ол база эки сүме-дир. А делегейде индий шыдыраачылар дыка шыырак болуп турар, оларны өөредип келген башкыларындан хамааржыр бе?
– Башкыларындан база хамааржыр, ийе, шыдырааның тургузуун шын, тодаргай айтып, өөредип каар болза, шыдыраага сонуургалдыг кижи улаштыр-ла боду ойнап чоруй баар.
– Тывага Шишигин деп башкының өөредип каан уруглары дыка эки ойнап турарлар, оон ыңай Сергей Ыңаажыковичиниң оглу Бразилияга Россияның элчин черинге ажылдап турган чүве, база шыырак шыдыраачы-дыр. Моолдар болза, интернетте (гугл, майкрософт) шыдыраа оюннарын чогаадып алгаш, ойнап турарлар, дыка сайзыраңгай аан. Тыва шыдыраачылар база (гуглга) чогааткан болза.
– Интернетте (chess.com) шыдыраа оюннары дыка хөй, аңгы-аңгы чурттарның шыдыраачылары октаргай четкизинде эжиндирип, шыдыраалап чоруп турарлар. Мен база оларның-биле үргүлчү ойнаар чордум. Моолдар база интернетте ойнап турарлар, чамдыкта меңээ уттуруп алырлар, оларның ойнаары база шыырак чорду. Делегейниң шыдыраачылары хонук-хонуу-биле шыдыраалап чоруп-ла турар, ында аңгы-аңгы чурттарның туктарын көргүзүп каан, кайы-даа чурттуң төлээлери дыка сонуургалдыг шыдыраалаарлар. Чамдыкта кыдаттарны-даа, моолдарны-даа шыдыраага удуптар-дыр мен. Далажып ойнааш, уттуруптар мен, ооң соонда чүү дээш уттурганымны катап-катап сайгарып, бодумну шүгдүнүп-ле олурар чордум. Интернетке шыдыраалааш, улам-на сорук кирип, шыырак апаар.
– Кыдаттар мынчаар чугаалаарлар, «Күзелинге чедер болза…» дээр, силерниң сорулгаңар, күзелиңер кандыг ирги?
– Мээң кол-ла сорулгам, делегей чергелиг «мастер» деп атты чедип алыры. Сибирь федералдыг округка чоокта чаа эрткен маргылдаага делегей чергелиг 2 мастерни удуп алган мен. Оон эгелээш-ле, чүткүлүм улам күштелген, «шыдаар кижи-дир мен, алдар-аттыг шыдыраачыларны безин удуптар» деп түңнелге келдим. А өг-бүлемде 7 харлыг оглум шыдыраалаар болган, Долаан Васильевичиниң кичээлдеринде барып турар. Улуг оглум футбол сонуургаар, уруум шыдыраалап билир, ынчалза-даа улуг тура чок, бажыңывыска үргүлчү шыдыраалаар чаңчылдыг бис. Мен бодум хуу бүдүрүлгеде чолаачылап ажылдап турар мен, бичии-ле чай-хос тыпты бээрге, телефонумга шыдыраалай бээр мен, моолдар, кыдаттар болгаш өске-даа шыдыраачылар-биле. А тыва чонумга сүмелээрим болза, уругларынга шыдырааны өөредип алырын күзээр мен, база тыва шыдыраачылар хөй-ле болзун!
– Шыдыраа дугайында сонуургатканыңар дээш, четтирдивис.
Ася ТҮЛҮШ.
Саяна МОНГУШТУҢ тырттырган чуруу. #Шын