Камгалалдыг амытаннарның Кызыл дептеринден
Ирбиш (ирбис азы харлыг даглар пары) – диистер аймаанга хамааржыр улуг хемчээлдиг араатан аң. Ол делегейниң 12 чурттарының эвээш санныг, колдуунда чидип бар чыдар дириг амытаннарын камгалаарының Кызыл дептеринде киир бижиттинген. Ол ышкаш Россияның, Тываның Кызыл дептерлеринде база киир бижиттинген, Тыва, Алтай, Бурят Республикаларның, Красноярск, Забайкал крайларның база Иркутск областың, даштыкы Моол, Казах Республикаларның, Индияның болгаш өске-даа чурттарның девискээрлеринде бар.
Чоокта чаа «Убсунур ыйгылаажы» деп камгалалдыг девискээрниң ажылдакчылары-биле Бай-Тайга кожуунда Кара-Хөл кыдыында турбаазага чорааш, ында ховар аңнар камгалап ажылдап турар күрүне инспекторларының бирээзи, делейниң ирбиш камгалаар организациязының кежигүнү Шолбан Саая-биле база «Кара-Хөл» деп класстер участогунуң улуг инспектору Алексей Иргит-биле ужуражып, чугаалашкан мен.
- Кижи ээн черлерге аңнар хайгаарап ажылдап чорааш, ирбишке дужа бээри дыка ховар. Ол дээрге кончуг сезиглиг, кижи караанга кажан-даа көзүлбезин бодап чоруур араатан аң-дыр, – деп Шолбан Николаевич чугаалап олурду. – Бистиң ажылдап турарывыс «Убсунур ыйгылаажы» деп камгалалдыг черниң директорунуң эртем талазы-биле оралакчызы Александр Куксин-биле кады ирбишти көрүп, чурукка тырттырып алыр дээш Тываның аңгы-аңгы девискээрлеринге 8 чыл иштинде оралдажып келген бис. Ол чүткүлүвүс чогум халас барбаан: 2010 чылда Мөңгүн-Тайга девискээринде Барлык хемге чорааш, хая кырындан бисти харап, кедеп көрүп турган улуг ирбишти душ бооп эскерип кааш, чурукка тырттырып алган бис. Ол ийи оглун эдертип алган чоруур чораан. Ол дээрге дыка ховар таварылга-дыр. Ооң соонда тайгага хостуг чораан ирбиш көрбээн бис.
Бистиң аныяк эживис, даргавыс Александр Куксин «Тывада ирбиштиң экологиязы» деп темага биология эртемнериниң кандидады эртем адын эрткен чылдың апрель айда Иркутск хоорайның күрүне университединге камгалап алды. Ук ажылдың эртем талазы-биле консультандызы Моолдуң Эртемнер академиязының Ниити болгаш шенелде биология институдунуң ажылдакчызы биология эртемнериниң кандидадыМунхцог Бариуша, эртем талазы-биле удуртукчузу биология эртемнериниң кандидады Дмитрий Медведев болганнар.
- Бис чүгле ирбиш эвес, те-чуңмалар, аргар-кошкарлар, черлик ивилер дээш өске-даа ховар аңнарны, хөлдүң балык-байлаңын төтчеглекчилерден камгалап турар бис,- деп күрүнениң улуг инспектору Алексей Суугуевич Иргит чугаавыска улашты. Ол мында «Убсунур ыйгылаажы» деп биосферлиг камгалалдыг черни тургускан үеден бээр (1993 чыл) ажылдап турар. Бо чоок кавыда ооң барбаан-четпээн, ис баспаан черлери чок деп болур, ук девискээрде орук-кокпалары ол дыка эки билир. Ооң өөнүң ишти, хуузунда сайгарлыкчы Алёна Иргитти бо чайын май айда хөл кыдыында тургузуп, ажыткан «Кара-Хөл» деп турбаазаның директору кылдыр шилип, томуйлааны база таварылга эвес. Туристер дыштаныр баазаны ажыткан соонда сентябрь айның эгезинге чедир 100 ажыг кижи кээп, хөлден балыктап, дыштанган. Оларның аразында Кемероводан, Забайкальеден келгеннер база бар болган.
Ол баазаны ажытканы тус черниң хөл долгандыр чурттап турар малчын чонунга, хуузунда
Кижилерге хөлчок ажыктыг болган. Олар малының сүдүн, өреме-саржаан, шөйген, баскан быштаан болгаш сүттен, эъттен кылган өске-даа чемнерин турбаазага эккеп, дыштаныкчыларга чиик өртекке садып, акша ажылдап ап турар апарган. Ол ышкаш чааш аъттарын эзертээш, туристерге мундуруп, тускай көрдүнген оруктар-биле хөл долгандыр селгүүстедип турарлар. Ол база акша ажылдап алырының бир аргазы болу берген.
-Бисте эң-не четпейн турар чүве – девискээрлер хайгаараарда, мунар аъттар-биле хандырылга чок, турар черивистен ырай бергеш, дүн эрттирип алыр үгек бажыңнарывыс туттунмаан, ол ышкаш тускай форма хемтер-биле хандырылга кошкак. Ол бүгү чоорту эттине бээр боор деп бүзүрээр-ле-дир мен, - деп Шолбан Саая чугаазын доосту.
Хенче-Кара Монгуш, чуруктар А. Куксиннии.