Бо күзүн Тываның найысылалы Кызыл хоорайда Тубтен Шедруб Линг хүрээге “Чаңчылчаан эмнээшкин болгаш амгы делегейде шажынчы хөөннер: угланыышкыннар болгаш хөгжүлдениң кедилери” деп делегей чергелиг эртем конференциязы болуп эрткен. Хүрээни тудуп, конференцияны чыылдырган тала – Күжүгет Шойгу аттыг культура фондузу. Конференцияның түңнелдериниң, хүрээниң бот-тускайлаңының болгаш шажын-чүдүлгени хөгжүдериниң талазы-биле моон ыңайгы планнарының дугайында фондунуң баштаар чериниң даргазы Ирина Шойгу Россияның “Новости” информагентилелиниң корреспондентизи Ольга Липичиге интервьюну берген.
– Ирина Күжүгетовна, шуулганның баштайгы түңнелдерин канчаар үнелеп турар силер, барыын чүктүң амгы эртеми, эмнээшкинниң албан езузу-биле көрдүнген арга-хоргалары, туружу-биле улусчу эмнээшкинни эптештирериниң оруктары салдынган бе?
– Ийе, холбаа-каттыжылганың оруктары билдинип келген. Моон-даа соңгаар олар бистиң ниитилелди ниитизи-биле кадыкшыдарынга дөгүм болуру чугаажок. Айтырыгларның хоойлу-дүрүм таарыштырылгазынга эге базымнар кылдынган деп санап турар мен.
– Бо адырда кол-кол чидиг айтырыглар чүдел?
– Юридиктиг айтырыг: мында хоойлу-дүрүм делгеми ам-даа белен эвес. Төвүт эмчилер деңнелинге чедир өөренип алыксап чоруур уруглар бисте хөй. Индияга бедик эртем-суюлду чедип алган төвүт медицинаның улуг арга-дуржулгалыг эмчилери база бисте бар-дыр. Ынчалза-даа олар Россияга чанып келгеш, эртем-билиин долузу-биле ажыдып шыдавайн турарлар. Ону кыдат медицинаның адырынга база хамаарыштырып болур.
Чедип алган эртем-билиин ажыглап, улус-чонну эмнээр дизе, төвүт эмчилер өске эмнелге өөредилге албан черин доосканының дугайында немелде дипломнуг, сертификаттыг болур ужурлуг.
– Амгы кижи төрелгетенниң бир хамчыы – угаан-медерел талазы-биле чидиг айтырыглар, бачыгдалдар, дүвүрээзиннер болуп кээр. Силерниң көрүжүңер-биле алырга, буддизмниң сагыш-сеткил үндезиннери амы-тынга, кадыкшылга кыжаныглыг янзы-бүрү билиишкиннерни медереп билип алырынга кайы хире салдарлыгыл?
– Бистиң конференцияның киржикчилери, ылаңгыя Россияның Эртемнер академиязында кижиниң мээзин шинчилээр институттуң үндезилекчизи академик Святослав Всеволодович Медведев олар ону чугаалап турдулар. Медитацияның шинчилелдериниң ажык-дузазының дугайында, кижиниң шинчилеттинмейн чораан шыдал-шинээниң дугайында. Сарыг шажын өөредилгезинге болгаш шинчилелдерге деткимче көргүзер фондунуң төлээзи Олег Кимович Вавилов дыка-ла чиге чугаалаан – кижилерге дузаның, эмнээшкинниң дөзүнде кээргээчел сеткил чыдар. Буддизмниң өөредииниң кол утказы — кээргээчел сеткил. Аңаа даянып алзывысса, улуска дузалажыр харык-шинээвис каш катап улгадыр деп санап чоруур мен.
– Силерге, силерниң өг-бүлеңерге¸ акыңар Сергей Күжүгетович Шойгуга сарыг шажын дээрге чүл ол — чүдүлге, философия болгаш эртем бе?
– Бис православ чүдүлгелиг бис, христиан езу-биле ыдыктаткан бис. Ынчалза-даа сарыг шажын дээрге бистиң төөгүвүс, ужур-чаңчылдарывыс-тыр. Ынчангаш кол чүдүлгези сарыг шажын болуп турар Тыва-биле дазыл-дөзүвүс ханы тудуш.
– Өске чүдүлгелиг хиреңерде ол бүгү сарыг шажынның талалакчылары-биле, ламалар-биле харылзажырынга шаптыктавайн турар ышкажыл?
– Чок болбайн аан. Сарыг шажын кандыг-даа чүдүлгени аралап көрбейн турар, Чырыткылыг Далай-Лама башкы база шупту чүдүлгелер чаңгыс аай эки, бир эвес кандыг-бир чүдүлгениң улузунуң аразында чурттап чоруур болзуңза, оларның аразынга ол-ла хевээр чурттап артыңар, сарыг шажынның философиязын сонуургап көрүңер деп чугаалап турар. Чижээлээрге, мен-даа дижик мен, сарыг шажынның философиязын ал-ла сеткилим-биле сонуургап чоруур мен. Ында алыс ханы утка — буянда, кээргелде.
– Мээң билирим-биле алырга, Тубтен Шедруб Линг дээрге Далай-Лама башкының авыралын алган Россияда кара чаңгыс сарыг шажын хүрээзи-ле болгай. Бо хүрээ-хииттиң оон-даа өске онзагай талалары бар бе?
– Онзагай чүүлдер-ле хөй. Чүгле бисте Ыдыктыг Далай-Лама башкының дамчыдып бергени эдилелдери хөй. Будда Шакьямуни бурганның мага-бодунуң хүлүнүң кезик-чамдыызы база бар, ону Будданың кол тураскаалында суп, шыгжаан. Далай-Ламаның бодунуң ат салганы ооң лама идик-хеви база бар. Ыдыктыг сарыг шажын сөзүглелдери база. Далай-Лама хүрээге Дхарманың камгалакчызын база томуйлаан. Ол болза Авалокитешва- раның – кээргелдиң Буддазының килеңнээн хевири болур Алды холдуг Махакала-дыр.
Хүрээде бурганнарның улуг тураскаалдары – кончуг шевер бодап кылган уран чүүл чогаадылгалары болур. Россияның өске ындыг сарыг шажын хүрээлеринде мындыг тураскаалдар чок. Хүрээде муң буддаларның бичежек дүрзүлерин база тургускан.
Бүгү тураскаалдарны сураглыг российжи скульптор, Россияның алдарлыг чурукчузу Даши Намдаков кылган (боду сарыг шажын чүдүлгелиг, Бурятияга төрүттүнген кижи). Оларны тургузары, Майтрея бурганның (келир үениң Буддазының) тураскаалының иштин долдурары, ооң “диргизиишкини” бедик деңнелге эрткен.
– Тураскаалдарны канчаар “диргизер” боор чүвел?
– Оларны маңаа, хүрээге, “диргискен” чүве. Ону кылырда, улуг хемчээлдиг ажылдарны кылып чоруткан. Бүгү езу-чурумну сагып, езулалдарны чоруткан. Чижек кылдыр алырга, дөрт лама башкыны ыдыктыг пөштерни кезип, Кызылда хүрээже эккээри-биле тайга-таңдыже аъткарган турган. Маңаа ол пөштер кадып-кургаар, ооң соонда оларның чөвүрээзин хоорар. Оон аңгыда, тураскаал бүрүзүнге өлчей ыяжы база турар ужурлуг.
Хүрээде тураскаалдарны иштеп-долдурарда, арга-дуржулгалыг лама башкылар херек. Индияда Гьюдмед хүрээзинден, амгы үеде Бурятияда ажылдап турар лама башкы каш мантраны чара парлааш, оларны дүргектей ораай тударын, оларны кайыын алырын айтып берген. Калмыкиядан шажынчы 28 мантраның электроннуг хевирлерин бүрүнү-биле берген, бис оларның дөгерезин чара парладып алган бис. Шупту улус дузалашкан-дыр ийин.Оон аңгыда, өске чүүлдер база херек болгай. Артыш дээн чижектиг. Индияда төвүт хүрээлерден янзы-бүрү дагылдарны, шаажаң аяк-шынакты база эккелдивис. Тураскаалдарның иштин долдурар ыдыктыг чүү-хөө база херек-ле болгай. Бистиң эки тура дузалакчыларывыс (волонтерлар) беш тонна мантраларны хол-биле долгап кылган. Кылыр-кылырда, бир долгакты хепкерер, оларны хүрээге ламалар артыжап, ыдыктаан.
– Хүрээниң адын чүү деп очулдурарыл?
– Будда Шакьямуни бурганның өөредиин тайылбырлаар өргээ.
– Тубтен Шедруб Линг хүрээзиниң хөгжүлдезиниң дугайында планнарыңарны допчузу-биле чугаалап берип көрүңерем? Бо кайгамчык чараш кол хүрээни тудуп доозупканыңар соонда, чүнү ам-даа тудар бодап турар силер?
– Бирги ээлчегде ийи дазылга тудары. Бирээзин хүрээде лама башкыларга, өскезин – аңаа өөренир хуурактарга.
– Дазылганы каш кижиге өйлээн болурул?
– Чижеглей алырга, үжен хире ламага база ол-ла хире хууракка, катай-хаара алырга, алдан хире кижиге.
– Амгы үеде ламалар хүрээде чурттап турарлар бе?
– Хөлезилеп бергенивис квартираларда.
– Хүрээге өөренири үр болур бе?
– Дөрт чыл.
– Ынчап кээрге барык бүдүн өөредилге төвү ышкажыл?
– Ийе, хүрээге өөредилге төвүн ажыдар бодалдыг бис. Бедик деңнелдиг эртем-билигни чедип алыры – чугула сорулгаларның бирээзи болур.
Ам безин бистиң ламалар Тываның күрүне университединде немелде билигни чедип ап турарлар, ооң боттанылгазын сарыг шажын өөредилгезинге болгаш шинчилелдерге деткимче көргүзер фондунуң ачызында чедип алган. Шажын-чүдүлге төлээлери билиин бедидерлер, эрги моол дылды болгаш ажыл-хожулга херек өске-даа чүүлдерни шиңгээдип алырлар. Ламаларның немелде билии – бирги чаданың сорулгазы.
Алызында барып сарыг шажын өөредилгезинге болгаш шинчилелдерге деткимче көргүзер фонд хүүрээниң чыып турары хуурактарының эге өөредилгезинге өмек-дөмек болур дээрзинге идегеп турар бис.
Эге өөредилгени организастаарынга бис-даа, Тываның күрүне университеди-даа база Тываның Камбы-ламазының эргелели-даа тускай чөпшээрелди алыр ужурлуг бис. Ол дээрге узун орук, ынчалзажок хамык чүүлдер эки болуп төнеринге бүзүрээр бис.
– Ол бүгүнү тудупку дег девискээр бар де?
– Бар-бар, тудугнуң ийиги ээлчээн чорударынга көрдүнген хүрээниң чери бар. А эң-не кол чүүл – ооң кол хүрээден ырак эвези.
– Конференцияга чөөн чүктүң чаңчыл болган эмнээшкинин хөгжүдериниң эргежок чугулазының дугайында хөй чугаалажып турду. Бо адырга Тубтен Шедруб Линг хүрээзи-биле кады чүнү бодап турар силер?
– Ооң чанынга чөөн чүктүң чаңчыл болган эмнээшкин төвүн, клиниканы тудар планныг бис. Ол төп бүгү Россияга ужур-дузалыг болур. Бистиң эрттирип турарывыс бо конференция ол бүгүнүң эгезин салып турары ол-дур.
– Өөредилге төптүг, чөөн чүктүң чаңчыл болган эмнээшкин клиникалыг дазылгадан аңгыда, хүрээниң чанынга алызында барып улуг тудуг-суур тудар деп турар силер бе?
– Ийе, спортчу төптү – ушу болгаш кадыкшылга гимнастиказы цигун ордузун тудар деп планныг турган бис. Кедизинде барып, ол бүгү амыдыралга боттаны-ла бээр боор. Спорттуң бо хевирлери бисте, Тывада, улуг сайзыралдыг, бистиң уруглар янзы-бүрү маргылдааларга эки түңнелдерни көргүзүп турарлар. Сергей Күжүгетовичиниң күзели-даа ындыг кижи: эмнээшкин болгаш ушу төвүн тургузары, оларның кады хөгжүлдезин чедип алыры. Ынчан харын дээре дээн специалистерни чалап, чүгле уругларны эвес, а улуг кижилерни, тус черниң башкыларын өөредип, мастер-класстарны эрттирип турар апаар бис.
– Баштайгы дээрезинде Тубтен Шедруб Линг хүрээде каш лама башкылар барыл?
– Сес хире. Амгы үеде алды кижиге, Индиядан келген төвүт ламаларга, күш-ажылчы чөпшээрелди долдуруп тур бис. А артканнары дээрге бистиң тыва ламаларывыс-тыр.
Амдыызында хүрээге ажылдаар ламалар келбээн, үш ай дургузунда тускай чалаткан ийи лама ажылдап турар. А ол ышкаш Тываның Камбы-ламазы Нацык-Доржу база Цеченлинг хүрээзинде доктаамал ажылдап турар төвүт башкы үргүлчү кээп турар.
– Келир үеде ламаларның саны каш апаарыл?
– Дазылганы тудуптарывыска, үжен кижи чеде бээр. Тубтен Шедруб Линг дээрге чүнүң-даа мурнунда езу-чаңчылдарның хүрээзи-дир, аңаа бүрүнү-биле сагыл четтирген ламалар чурттаар болгаш бараан болурлар.
РИА Новостиден А. ХЕРТЕК очулдурган.
Роман СУХОСТАВСКИЙНИҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №79 2023 чылдың октябрь 18