Тываның 7 чүзүн малының бирээзи – иви малы. Оларны Тожу кожуунда могаг-шылаг билбес, ажыл-ишчи ивижилер машина четпес ырак турлагларда азырап турар. 2018 чылдың чизези-биле 3310 баш иви турган болза, 2023 чылдың январь 1-ниң чизези-биле 1257 баш азы 62 хуу чедир иви малдың баш саны эвээжээн. Совет үеде 80 чылдарда ивилер саны 14,5 муң баш чедип турган.
Иви ажыл-агыйы – эрте-бурунгу ажыл-агыйның бирээзи. Сураглыг этнограф С.И. Вайнштейн иви малын бир дугаар бистиң эрага чедир I чүс чылда Алтай-Саян дагларының эдээнге азырап эгелээн деп демдеглеп бижээн. Ада-өгбелеривистиң балар шагдан бээр тудуп чораан иви малын амга чедир салгап чоруур ивижилерниң ажыл-амыдыралын деткиир сорулга-биле ээлчеглиг «Ивижилер фестивалы–2023» эрткен дыштаныр хүннерде Тожунуң Тоора-Хем чоогунда аяңга болуп эрткен.
Кожуун чагыргазының хуралдаар залынга ивижилерниң чымыштыг ажыл-ижиниң чидиг айтырыгларын, оларны шиитпирлээриниң аргаларын болгаш иви ажыл-агыйын хөгжүдериниң санал-оналдарын «төгерик столга» сайгарып чугаалашкан. Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Айдың Чюдюк ивижилерге март 2-де оларның байырлалын уткуштур байырын чедирип, хемчегни ажыткан.
Тожу кожуунда ийи организация – «Шулун» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативи биле «Өдүген» МУБ иви малын өстүрүп турар. Амгы үеде ниитизи-биле 1257 баш иви бар. Иви ажыл-агыйын деткиири-биле сөөлгү чылдарда ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы ивижилерни снегоходтар, бураннар, майгыннар, рация, хүн херели-биле ажылдаар станция болгаш аъш-чем аймаа-биле доктаамал хандырып турган. 2022 чылда ниитизи-биле 7 сая рубльге үрдүрер хемелер, снегоходтар, спутник таварыштыр ажылдаар күштүг телефоннар, чылыг майгыннар, хүн херели-биле ажылдаар станцияны ивижилерге үлээн. Бо чылын 1 баш иви дээш субсидия акшазы 1500 рубльдан 2236 рубль чедир өскен. Бо бүгү күрүне деткимчези иви малдың баш санын өстүреринче көрдүнген. Амгы үеде ук субсидия акшазын 1 баш иви дээш 5000 рубль чедир өстүрерин республиканың Чазаа планнап турар дээрзин көдээ ажыл-агый сайыдының бирги оралакчызы Олег Чаңгы-оол илеткээн.
Тожунуң кожуун чагырыкчызы Буян Ондар чайның изии, кыштың соогу дивейн, иви малын өстүрер дээш шудургу ажылдап чоруур ивижилерге четтиргенин илередип, оларның чараш байырлалы-биле байырын чедирген. Ол бодунуң кыска илеткелинге кожуун девискээринде «Өдүген» МУБ- та – 33, «Шулун» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативин- де – 12 кижи, ниитизи-биле 45 ивижи хаара туттунганын база оларның 44 хуузу аныяктар болуп турарын демдеглээн.
Чыылганнарны эң-не дүвүредип турар айтырыг- лар – уруг-дарыынга Адыр-Кежигге болгаш Тоора-Хемге интернат тудуу, ТР-ниң Күш-ажыл яамызының шугуму-биле дузаламчы акша деткимчези, күрүне программаларын таварыштыр чурттаар оран-сава-биле ивижилерни хандырары, агролицейге иви ажыл-агыйының клазын ажыдары, сургуулдарга стипендия, найысылалга оочур чокка эмчилээри дээш оон-даа өске. "Төгерик столдуң" түңнели-биле Чазак деңнелинге резолюцияны доктаадып, иви ажылының хөгжүлдезиниң дугайында документини бадылаар.
/ Алиса ДОНГАК.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
