Эрткен хонуктарда “Өскүс-оол Сырын-хаттың тоожузу” мюзиклди көрүкчүлер тура часкап, эки хүлээп алган-даа болза, чамдык улустуң “хөлүн эрттир орусчудуп каан”, “хамның хеви дүүшпес” дээш өске-даа билбейн барган чүүлдеринге дараазында билдингир кижилер тода харыыны берген.
Тываның В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының кол режиссёру Леонид Каң-оол:
– Театр уран чүүлүнде тыва театр төрүттүнүп кээрде-ле, хөгжүм-биле кады төрүттүнүп келген дизе чазыг болбас. Чүге дизе ооң төөгүзүнде игилдиң ыызы, бызаанчының хөөнү, чадаганның уяны, сыгыт-хөөмейниң аялгазы-биле кавайлаан болгай. Ынчап кээрде, тыва театр төрүттүнүп турар үени алгаш көөр чүве болза, бир дугаарында, өг иштинде кышкы узун дүнелерниң тоолу, хамның оюну болуп турар. Тыва чоннуң 90 хуузу дыыжы кулактыг, хөгжүмчү. Тыва театр хөгжүм-биле холбаалыг болганда, ооң төрүттүнүп келгенинден тура хөгжүмнүг шиилер хөй турган.
Ооң мурнунда тыва театрга мюзиклдер турган бе деп айтырыглар тургустунуп турар. Ийе, биске хөгжүмнүг шиилер, мюзиклдер хөй турган. Чижээ, “Хайыраан бот” деп шиини-даа алгаш көөр болза, Караның ырызы, Уран биле Салбакайның кожаңнары бар-дыр. “Сүнжидмаа”, “Хорагай идиктер” деп шиилер база хөгжүмнүг шииге хамааржыр.
Ол ышкаш Америкага опера, драмаже улус келбестей бээрге, мюзикл жанрының чаа хевирин шоу кылдыр кылган. Шак ындыг хевирге бижиттинген 4 классиктиг чогаалы бар. Оларның бирээзи «Вестсайдская история» (Барыын чүкке болган төөгү) деп мюзиклди 1995–96 чылдарда тыва театрга салып турган. Ам тыва театрның төөгүзүнде мюзиклди салып турган ышкажыл деп улус чугаалап турар. Ол дээрге бижип каан турган чогаалды мюзикл кылдыр салып турган ышкажыл.
Бо удаада бистиң бодувустуң тоолувуска үндезилээш, “Салгын-Хаттың тоожузу” деп тыва мюзикл кылдыр бижиттингени-биле бир дугаар кылдыр санадып турар. Мону чон ылгап билир болза эки. Ооң мурнунда театрга салып турган “Чечек биле Белекмаа” деп хөгжүмнүг шиини адап болур. Ол шиини опера кылдыр бижээн. Аңаа немей “Кайгал” рок-фолк база опера кылдыр бижиттинген.
Бир дугаар тыва мюзикл төрүттүнүп турда, чүге Тыва оркестрни чалап, киириштирбээнил деп айтырып турар улус база бар. Амыдыралдың агымы дүрген болгаш шапкын дижир болгай бис. Ынчанганда аай-дедир көжүп, ол-бо черлерге ойнаар апаарга, биске үн бижидилгезин кылып каарга, эптиг. Оон аңгыда, "Салгын-хаттың тоожузу" деп мюзикл 14–15 харлыг көрүкчүнүң чаа көрүжүнге таарыштыр бижиттинген. Бистиң театр уран чүүлүн элээн сайгарып биле берген көрүкчүлеривистиң көрүжүнден аңгылааш, өзүп олурар салгалдың кулаа, караа, агымы-биле бижиттингенин демдеглезе чогуур. Чүге ынчаар бижиттинген деп айтырар болза, бир эвес бис үрезинни ам тарып эгелевес болзувусса, ооң соонда артистер-даа, көрүкчү-даа шапкын үе аайы-биле кончуг дүрген чылып олурар болгай. Ынчангаш соовустан кел чыдар салгалды аныяандан кижизидип, театр уран чүүлүнге, тыва чонунга, тыва дылынга ынак болур кылдыр чаа мюзиклди оларга таарыштыр тургускан.
Бо мюзиклде тыва хөөннү өзээнге салгаш, янзы-бүрү чоннарны ниити көргүзүп каан. Чурук каасталгазын көөр чүве болза, ында Ортаа, Төп-даа Азияны чаңгыс кылдыр көргүзүп турар. Ооң кол өзээнде Өскүс-оолдуң сыгыт-хөөмейи турар. Ол сыгыт-хөөмей кайыын үнгенил дээр болза, Азий диптиң төвүнден, тыва чондан үнген болур. Делегейниң тырыкызының өзээ Азий дипте деп шак-ла ынаар угландыргаш, делегей делгем болгай деп чүүлдү көргүзүп турар.
Бир эвес мюзиклди оон-даа ыңай сайгарып көөр болза, мээң көрүжүм-биле алырга, чижээ, чамдык улуска элдептиг-даа болган чадавас, хамның овуру. Даштындан көөрге, хевиниң хамга дөмейлешпези кончуг. Чүге ынчаар көргүскен дизе, бирээде, сценаның ортузунга ийи кончуг мөге шанчып алыр болзувусса, Караты-Хаанның-даа овурун ап чадай бээр бис, Кара хамның-даа овуру болдунмайн баар. Ийиде, хеви чүге хамга дөмей эвес дээрге, ында хам кижи эвес, алыксак-чиксек, орус тоолдарда хөгледикчи чалчага дөмейлештир көргүзүп турар. Бистиң чонувус ам-даа сарыг шажынның өөредилгезин эдербишаан, Дээр-Деңгерге чүдүп чоруур болгай бис. Кижи-даа чок болган черге, хонук-даа эрттирген черге хамны чалап алыр ийик. Ынчангаш мюзиклде хамны багай көргүскен деп, көрүкчү өскээр билиишкинге алыспас болза эки. Оон аңгыда, ында ак хам база бар. Ооң овурун база хамдан адыргаш, анаа Ак-Сал ирей кылдыр көргүскен. Бөдүүнү-биле ак биле караны көргүзүп турар.
Ол ышкаш холуп каан өзээнде көөр болза, шыдыраа база бар. Шыдырааны эгезинде эккел чыдырда, эскерер болза, муңгаш шыдырааның шөлүн көргүскен. Ол чүнү чугаалап турар дизе, тыва чон шаг шаандан тура угаан оюну шыдыраага кончуг ынак чораан. Ол эң-не бөдүүнүнден эгелээш, буга шыдыраа, шөл шыдыраага чедир ойнап чораан. Мюзикилде таптыг эскерер болза, шыдыраа эвес, хүреш көстүп турар. Танцы-самы девиг-биле эгелээр, Караты-Хаан биле Өскүс-оол шыдыраалап турар-даа болза, оларның бодалдарының үскүлежиишкинин тыва хүреш-биле көргүскен.
Хөгжүмүнге хамаарыштыр кичээнгейлиг дыңнаар болза, даштында амгы үениң хевирлери-биле бижиттинген. Өзээнче кирип, иштин дыңнаар болза, ында тыва ырылар дыңналып турар. Кол тырыкызы кылдыр тываларның дыңнап чаңчыкканы Өскүстүң ырызында даяндырып каан.
Чогум-на мюзикл дээрге шоу-дур. Ынчангаш сцена каасталгазында чырыктың күжү улуг болуп турарының чылдагааны ол. К. Шойгу аттыг фондунуң, ТР-ниң Чазаа, бистиң яамывыс эмеглежип тургаш, 5 сая 680 муң рубльга кулакка кыстырар микрофоннар, чырык каасталгазын бүрүнү-биле садып, чаарткан. Бистиң театрга бо чаа мюзикл дыка улуг идигни берген болурундан аңгыда, улуг белек. Ол белекти ийи холдап хүлээп алгаш, театр дамчыдыкчы хол болуп, көрүкчүге сөңневишаан, чонну бурунгаар хөгжүлдеже, театр уран чүүлүнге чоннуң сонуургалын улам күштелдиреринче кыйгырып турар бис.
Тываның улустуң чогаалчызы Мария Күжүгет:
– Тыва культурада, тыва уран чүүлде, тыва театрда көскү болуушкун – бир дугаар тыва мюзиклдиң тургустунганын көрүп, хүлээп алган бис. Бо ажыл кончуг улуг хемчээлдиг, бурунгаар көрүштүг, бурунгаар депшилгелиг кылдынган болуп турар. Өскүс-оол дугайында тоолдарга үндезилээн мюзиклдиң сөзүглели-биле шагда-ла таныш турган бис. Бодум мюзиклди белеткеп эгелеп турда, эге чадазында сөзүглел шилиир эксперттер аразынга турган болгаш сюжеттиң утказын, сөзүглелдиң шуптузун билир турдум. Баштай сөзүглел шилээн, оон хөгжүмүн тургускан, эң сөөлүнде сценага тургускан. Кажан ону сценага салыптарга, көрдүвүс. Бир дугаар бо мындыг жанрны хүлээп алыры нарын боор деп бодаар мен. Чүге дээрге бис анаа драмалар, комедиялар, хөгжүмнүг шиилерни көрүп чаңчыккан болгай бис. Мюзикл дыка нарын жанр болуп турар. Ында ыры-хөгжүм, сам, шимчээшкиннер, ийи кижиниң аразында чугаа, речитативтер катай кирип турар болганда, ону күүседип турар артистерге, көрүкчүге-даа нарын болган боор деп бодаар мен.
Бодум көргеш, таарзындым. Ынчалза-даа ам база катап көөр болза эки деп бодалга келдим. Чүге дээрге, чамдык сценаларны, чамдык ырыларны катап дыңнаар болзумза эки ышкаш-тыр. Бо дээрге бистиң тыва культурада улуг бурунгаар шимчээшкин-дир. Бистиң театрның артистери кандыг-даа негелдени салыптарга, чайлыг күүседиптер улус деп үнелеп чоруур кижи мен. Шимчээшкиннерде тыва аянны киирген деп көрдүм, идик-хеп талазы-биле бичии боданыр болза эки ирги бе деп, эскерип олурдум. Ынчалза-даа катап көргеш, ынчан тода чугаалап болур-дур ийин. Бир дугаар көргеш-ле, дораан чедер-четпезин чугаалаары таарымча чок деп бодаар мен. Оон ыңай мюзиклде немелде овур-хевирлер – Чер, Суг, От ээлерин база ол ышкаш тыва девиг, шыдыраа, хөөмей-сыгыт, тыва улустуң ырыларын киирип кааны дыка эки-дир деп көрдүм. Ылаңгыя Өскүстүң ырызынга уян сеткилдиг кижилер карак чажын тудуп чадап олурган боор деп бодаар чордум.
Бо чаа мюзиклди деткиир апаар. Бо дыка улуг чедиишкин-дир.
К. МОНГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №100 2024 чылдың декабрь 28