Социал керээ күрүне программазының деткимчези-биле хууда ажыл-агыйын эгелеп алган хамаатылар Тываның кожууннарында хөй. Тожу кожуунда база ук программаны чедиишкинниг ажыглап турар дээрзин кожууннуң Чонну ажылга хаара тудар төвүнүң даргазы Алдынай Хертек дыңнаткан.
Тожу кожуунда ниитизи-биле 124 хамааты ажыл чоктар даңзызында бүрүткеттинген. 2020 чылдан эгелээш, Тожу кожуундан ниитизи-биле 331 хамааты күрүне деткимчезин алган.
«Организациявыстың кол угланыышкыны– чонну ажылга хаара тудары болгаш ажыл берикчилери-биле харылзажыры, ол ышкаш социал керээ күрүне программазын чон аразынга боттандырары. Ажыл чок азы орулгазы амыдыраарынга чедишпес өг-бүлелерни деткип, оларга социал керээ күрүне программазының деткимчези-биле хууда ажыл-херээн эгелеп алырынга дузалажып турар бис. Бо хүннерде Доора-Хемде манчы кылыр чаңгыс мини-цех бар. Ол база социал керээниң ачызында ажыттынган биче бүдүрүлге-дир. Оон ыңай бетон бүдүрүп турар чаңгыс сайгарлыкчывыс бар. Бо ийи бүдүрүлге бүдүн кожууннуң чонун продукциязы-биле хандырып турар. Оон ыңай чаа үениң аайы-биле суши, ролл, пицца чагыдып чиир улустуң саны көвүдээн. Ол талазы-биле ажылдап турар сайгарлыкчыларывыс каш-даа бар. Күзээн үеде суши, ролл, пиццаны чагыдып чип болур. Бажыңга эккеп бээр курьерлер база бар»– деп, Алдынай Хертек тайылбырлады.
ЭҢ-НЕ КОЛ ЧҮҮЛ – ӨГ-БҮЛЕМ ТОДУГ-ДОГАА
Социал керээ күрүне программазының деткимчези-биле тургустунган манчы кылыр мини-цехти сонуургап четтивис. Мини-цехти Чойгана Кол ажыдып алган. Арыг-силиг оран-савада манчы кылырынга чугула херек дериг-херексел-биле дерээн болду. Чойгана Колга өөнүң ээзи дузалажып турар. Олар иелээн эртенгиниң 09.00 шактан кежээ 17.00 шакка чедир ажылдааш, 10 килограмм манчыны болгаш 2 килограмм үскен далганны кылып белеткээш, доңургаш, Доора-Хем сумузунда «Экономмаркет» садыынга, баш удур дугуржулга езугаар, дужаап турар.
«2024 чылда социал керээ күрүне деткимчези алгаш, август айда манчы кылыр мини-цехти ажыдып алдым. Чонну ажылга хаара тудар төпке учётка турган мен. Далган тудар херексел, далган өер машина, чем кылыр тускай столдар, лапша кезер тускай херекселдиг эът тыртар машина, деңзилер, ийи аңгы хевирниң соодукчузу дээш манчы кылырынга чугула херек дериг-херекселди доозазын күрүнениң бергени 350 000 рубль деткимче акшазы-биле садып алдым. Амдыызында чүгле манчылар кылып турар бис.
Оглум Абакан хоорайга студентилеп турда, ынаар чорупкаш турган мен. Ийи ай дургузунда манчы кылыр цехке ажылдадым. Ынчан Доора-Хемге шак-ла ындыг цех ажыдар дугайында бодал төрүттүнген чүве. Садыгже киирген продукциям эртенге чедир төне берген боор. Акша-шалыңнар үнмес кезек үелерде харын садыг-саарылга туруптар. Орулгавыс амыдыралывыска четчир. Эң-не кол чүве – өг-бүлем тодуг-догаа. Деткимче программа дээш четтиргенимни илередир-дир мен»– деп, Чойгана Кол чугаалады.
Ажы-төлдүг өг-бүлелерге күрүнениң деткимчези улуг идиг болуп турары чугаажок. Тываның аңгы-аңгы булуңнарында ук программаның ачызында бодунуң ажыл-херээн эгелеп алгаш, алызы барып, улуг сайгарлыкчылар апаргылаан хамаатыларның саны чылдан чылче өзүп, көвүдеп олурар. Кандыг-даа продукцияны бүдүрүп тура, шынарын эки кылдыр кылыр болза, садып алыкчылары улам-на көвүдээр дээрзи билдингир. Чойгана Кол база ындыг дүрүм-биле ажылдап турар. Ынчангаш ооң манчыларында кандыг-даа «өске» холуксаа чок. Чаңгыс чер чурттуглары ону билир болгаш, Чойгананың манчылары садыгларга үр чытпас.
«Манчы чаагай болзун деп бодаар болза, «өске» холуксаалар чокка арыг эъттен кылыры чугула деп санаар мен. Ынчангаш манчы эъдинге чаг, согуна, чеснок, дустан өске кандыг-даа холуксаа немевейн турар мен» – деп, Чойгана Кол немеди.
КЫРЫ ШИМЧЭЭР, ХЫРЫН ТОДАР
Дараазында ол-ла сумуда Денис Крупновтуң аал-оранынга бардывыс. Денис Доора-Хемге төрүттүнгеш, аңаа өскен. 2023 чылда бодунуң хууда ажыл-херээн ажыдып алыр сорулга-биле социал керээ күрүне программазынга киришкен. Күрүнеден деткимчеге алган акша-төгерии-биле септик дээрбээ кылырынга чугула херек дериг-херекселдер болгаш материал садып алган. Чаңгыс дээрбекти 2–3 шак иштинде кылыр. Бетондан кылып белеткеп алган улуг дээрбээн «воровайка» машина хөлезилээш, чагыкчының бажыңынга баргаш, ажыглаарынга белен кылдыр тургузуп, кожуп берип турар. 2023 чылдың майдан эгелээш, ийи чыл дургузунда 50 хире чагыг кылган.
«Мээң бо ажылымны чон шоолуг билбес турганы-биле чагыглар база эвээш кирип турду. Чоорту билир улус көвүдээш, чагыглар удаа-дараа кээр апарды. Социал четкиге чарлалдар салып турдум. Амгы үеде хууда ажыл-херээмни чедиишкинниг деп чугаалап болур мен. Чон бажың-балгадын чаагайжыды кылып турар апарган. Сумулардан-даа чагыглар кээп тур. Септикке салыр доскаарның хемчээлин чагыкчы боду тодарадыр. Клиентиниң күзелин барымдаалап, дээрбекти кылып берип турар мен. Улуг саваларны колдуунда бажың иштинге туалет кылыр дээн улус чагыыр. Назы-хары улгады берген улус хөйү-биле чагыглар киирип турар апарды. Дээрбектиң өртээ 9–10 муң хире рубль болур» – деп, Денис Крупнов тайылбырлады.
Ажылгыр улустуң аал-оранынга баргаш, хериминиң иштин көрүптерге-ле, кежээ кижи деп илдең. Денистиң хериминиң иштинде ыяш дилер пилорама болгаш ыяш материалдары база бар болду.
«Бодумга бажың, баня, чадыр кылып алыр дээш, пилорама садып алган мен. Ыяш сатпайн турар мен. Ыяш материалдың өртээниң аары кончуг боорга, тудугга ажыглаар дээш, пилорама садып алдым» — деп, ол немеди.
Үениң сайзыралының аайы-биле оран-савазын чаагайжыды кылыр күзелдиг өг-бүлелер бүдүн Тожу кожуунда ам-даа хөй. Денис Крупновтуң хууда ажыл-херээ ам-даа сайзыраар дээрзи билдингир. Эртенинде «Ивижилер фестивалынга» Денис Крупнов өөнүң ишти-биле иелээн шашлык быжырып садып турарын эскердим. Чыдын чытпас, олут орбас кежээ улус тодуг-догаа, бай-шыырак чуртталга көөр. «Кыры шимчээр, хырын тодар» деп тыва улус чиге-ле сөглээн-дир.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №8 2025 чылдың март 6