Бо чылын ТАР-ның ССРЭ-ге каттышканының 80 чыл оюн байырлап эрттирдивис. Тыва Арат Республиканың бирги удуртукчузу болгаш Чазак Даргазы Оюн Күрсединиң дугайында материалдарны чыып турар мен.
Мээң ачам Чылбак-оол Оюн 1893 чылда төрүттүнген, Элегес, Межегей чурттуг. Ол Оюн Күрсединиң улаачызы чораан. Ада-иевистиң ажы-төлү, бис — Сайлык Юрге 86 харлыг, Каакай Хүрең-оол 82 харлыг база мен Бичен Даржааевна Дондуп 80 харлыг. Ачам Күрсединиң дугайында Сайлык, Каакай угбаларымга чугаалап чораан. Ачам биле Күрседи Хемчикке болган үймээн базарынга киржип чораан деп авам меңээ чугаалап берген. Күрседи ийи аъттыг чораан, өске кижи аъды мунмас турган дээр. Аъттарының бирээзин ачам чедип алгаш чоруур турган. «Аъды дыштанып алырга, солуй мунар кижи» — деп, ачамның чугаалап органын сактыр мен.
Бир хүн Күрседи ачамга келгеш, мени кыдаттар оожум хораннаар хоран-биле хораннап каапты дээн. Ооң өөн Салдам-Аксы деп чажыт черге тип каан. «Мени мында деп кым-даа билбес ужурлуг» — дээн. Ачамның күдээзи Хараалчы Баазанович Өдүрек авамның кады төрээн акызы Күрсединиң өөнге аъш-чем, суг, ыяш-дашты чедирип турганнар. Эккелген чүүлдерин даштыгаа салып каар, даргазының өөнче кирер эргези чок. Бир эртен кээрге, өг эжиин шарып каан болган. Эртенинде кээрге, ол-ла хевээр, кижи кирбээн болган. Улаштыр ол кавы девискээрден Күрседини дилеп чорупканнар. Ооң үргүлчү олурар черинге кээрге, ында чок апарган чыткан. Дириг чорааш, аңаа олуруп алгаш, чуртун хараар, Элегес Межегейни көөр чораан. Кезек араттар Күрседини ол-ла черинге хөөржүдүп кааннар. Оларның аразынга мээң ачам биле күдээзи Хараалчы Өдүрек база бар.
1966 чылда Ээрбек школазын Борбак-оол Иргитович Араптан директорлап турда, Тыва Обком партияның бирги секретары Салчак Токадан айтыышкын келген. Тыва Арат Республиканың Чазак Даргазы Оюн Күрсединиң хөөрү Ээрбек суурнуң чоогунда, ону дилеп-тывар ажылдарны чорудуңар деп даалганы берген. Бо дугайында Борбак-оол Иргитовичиниң сактыышкынын «ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп номда киирген.
Алды класс пионерлер аразындан 6 өөреникчи, Сара Өдүрек, Светлана Комбу, Роза Пырлаа, башкылар Дина Бай-Караевна, өөнүң ээзи Дмитрий Иванович Чильчигашевтер чевегни дилеп чорааннар. Сара Өдүрек бо бөлүктү эдертип алгаш, аалынга келген. Ачазы хөөрнүң кайда чыдарын айтып берген. Дина Бай-Караевна орук демдеглелдерин бижээн, Дмитрий Иванович фотоаппаратка чуруктарны тырттырган. Хөөрнүң бары илдең, улуг борбак ак дашта «Оюн» деп каан болган. Паштанып турган үш ожук дажы база бар. Борбак-оол Иргитович ол хөөрнү ында деп бадыткап чугаалап турган. Школачылар пионерге, комсомолга кирерде даңгыраан аңаа баргаш, берип турганнар. Анай-оол Васильевич Мартый-оол, өөнүң ишти эге класстар башкызы Анна Васильевна-биле ол школачыларны чедирип турган. Ынчангы бичии 6 классчылар ам назы-хары улгаткан. Сара Өдүрек ам Серафима Харалыковна Монгуш – орус дыл башкызы, Абаканда чурттап чоруур, 72 харлыг. Светлана Комбу амгы үеде Светлана Дармаевна Ондар, Ээрбек суурга хөй чылдарда эмчи болуп ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
Күрсединиң хөөрүн дилеп чораан орук демдеглелдерин, чуруктарын Сара Өдүрек Тока дарганың холунга тудускан мен деп чугаалаан. Каш чыл эрткенде, Күрсединиң мөчүзүн Кызыл хоорайже көжүрген.
Бир катап ол хөөрнүң кайдазын полковник Сергей Дыртыкович Оюн, ТР-ниң алдарлыг артизи Виктор Васильевич Мартый-оол айтырып келирге, ынчангы 6 классчылар чеже-даа хөй чылдар эрткен болза, сактып тургаш, ол хөөрнүң кырынга чедире берген. Хөөрнү кастыра бергени илдең, оңгары арай долбас, 3 ожук дажы, «Оюн» деп оюп каан дажы база чок болду. Хөөрнүң чанынга ачамның ажы-төлү шупту чурукка тырттырган бис.
Оюн Күрседи — ТАР-ның баштайгы удуртукчуларының бирээзи, тыва революционер, ТАР-ның баштайгы Чазак Даргазы, Тываның социалистиг орук хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузу улуг.
/ Биче ДОНДУП,
Ээрбек суурнуң хүндүлүг чурттакчызы.
“Шын” №99 2024 чылдың декабрь 25