Ава – ажы-төлдүң чаяакчызы, өртемчейде буянныг кижилерниң бирээзи. Ол ажы-төлүнүң эң-не эргим болгаш хүндүткелдиг кижизи, ыдыкшылы болгаш сүзүглели, өртемчейниң чаяакчызы болгаш чаартыкчызы. Ие кижи ажы-төлүн каш-даа харлыында бичии уруу ышкаш сагыш човаар. Ол кезээде эриг баарлыг, ажы-төлүнге кызыгаар чок ынак, үнген-кирген чонунга эвилең-ээлдек, кайгамчыктыг эрес-кежээ, холу чемзиг, ховар маадырлыг чоруктуң кижизи.
Хүлүмзүрээн чазык шырайлыг ие база кырган-ава Валентина Михайловна Дакыр-оол (Стакай) Улуг-Хем кожуунда кайгамчык ус-шевери болгаш эрес-кежээзи-биле билдингир. Ол 1952 чылдың июль 8-те Ооруг деп черге Стакай Назыты-Михаил Көк-оолович биле Стакай Анай-оол Кыргысовнаның колхозчу өг-бүлезинге төрүттүнген. Хензиг чаш үезинде төрээн авазы чырык өртемчейден чарлып чоруй баарга, ону кырган иези Стакай Долума Хаайевна болгаш соңгу адазы Кыргыс Доржукай Оолакович кижизидип өстүрген.
Өскүстүң салымын көрүп, өглер аразынга улустуң ажы-төлүн карактап, оларның аар-берге ажылын кылып чорааш, өзүп келген. Ол 1959 чылда Эйлиг-Хем сумузунуң эге школазынче өөренип киргеш, 1968 чылда Шагаан-Арыгның 2 дугаар школазының 8-ки клазын дооскан. Школа соонда күш-ажылчы базымнарын 1969 чылда "Күш-ажылдың хостуу" совхозунуң Эйлиг-Хемде № 2 салбырынга бөдүүн ажылчын болуп ажылдап эгелээн.
1972 чылда ук салбырның ажылчыннар чемненир черге поварлап ажылдаан. 1976–1992 чч. сумуга уруглар садын тургусчуп, ооң эргелекчизинге хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылдаан. 1992 чылга чедир Эйлиг-Хем сес чыл школазынга ыры болгаш күш-ажыл башкызы болуп, ол ышкаш суму чагыргазынга бөдүүн ажылдакчы болуп ажылдаан. Школага ажылдап турар үезинде Курск хоорайга аргыыр-даараарынга өөренип алгаш, 2000 чылда хуу сайгарлыкчы болуп, ангор өшкү дүгүнден аржыылдар болгаш хептер бүдүрер Ужук аттыг биче бүдүрүлгени ажыдып ажылдааш, ол-ла чылын хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Ол Тываның сайгарлыкчыларының I-ги чыыш хуралының киржикчизи.
Валентина Дакыр-оол – аныяандан бүгүдеге дески салым-чаяанныг, "алдын холдуг" ус-шевер. Ол бичиизинден тура өшкү-хоюн кадарар, инек-малын саар, бажыңының иштики-даштыкы ажылдарын, кыс кижиниң аргыыр-дааранырын, амданныг аъш-чем кылырын база шуптузун кылыр. Валентина Михайловна алгы-кешти эттээш, тыва тоннарны, чеңи-чоктарны даарап, аржыыл болгаш өске-даа хептерни аргыырын суурнуң эр, херээжен сонуургалдыг чонунга өөредип чоруур.
"Буянныг өгге чон чыглыр, будуктуг ыяшка куш чыглыр" дээр болгай. Ооң бажы- ңындан чон кезээде үзүлбес. Оларга үргүлчү изиг сүттүг шайын кудуп, арга-сүмезин берген олурар.
Амгы үеде ооң өөреникчилери аржыылдарны аргып, акшаны ажылдап алыр апарган. Оларга Ч.С. Кызыл-оол, О.К. Тюлюш, О.Б. Кыргыс, А.В. Кыргыс, Ч.В. Попуу, Н.К. Кырлыг-Кара болгаш оон-даа өскелерни адап болур. Амгы үеде оларның аразында «Тыва ангора» бүдүрүлгезинде ажылдап чоруурлар база кайы көвей.
Оон аңгыда, Валентина Михайловна Дакыр-оол хөй-ниити ажылындан черле чыда калбас, ыры-хөгжүм, спортчу хемчеглерниң идепкейлиг киржикчизи. Ооң ырлаарын айлаң-кушка дөмейлеп болур. Кожуун, сумунуң адын тудуп, дыка хөй янзы-бүрү мөөрейлерге киржип чоруур. Хөй-ниити ажылынга идепкейжи болгаш, 2005 чылда сумуга депутат кылдыр соңгуттургаш, 4 чыл ишти чонунга бараан болуп ажылдааш, аныяктарга үлегер-чижээн көргүзүп, оларның ёзулуг сүмелекчизи болуп ажылдаан.
Валентина Михайловна 1973 чылда Кара-оол Түлүшевич Дакыр-оол-биле өг-бүле тутканнар. Найыралдыг болгаш күш-ажылчы өг-бүле чурттаанындан бээр 2023 чылда мугур 50 чыл оюн демдеглээр. Шупту 7 ажы-төлдүг – 5 кыс, 2 оол, 25 уйнукту, уругларының 3 уйнуу бар. Ажы-төлү шупту өг-бүлелерлиг, төлептиг улус болуп, ажыл-агыйында кызымак диртип чоруурлар.
Валентина Дакыр-оол хүн бүрүде ажы-төлүнге, уйнуктарынга күш-ажылчы базымнарынга даянып, оларны мынчаар чагып өөредип турар:
"Мээң үе-чергежилерим колдуунда мал аразынга кара ажыл кылып өскен. Мен база өскүстүң берге салым-чолун көрүп, кара ажыл кылып, улуска айбыладып өстүм. Шаанда улус кара чажындан тура айбыга чаңчыгып, ооң дузазы-биле кижи болуп хевирлеттинер. Бичиизинден күш-ажылга өскен уруг ол-ла чаңчылын кагбас болур. А бичиизинден күш-ажылга өөренмээн болза, ажылга катап өөредири болдунмас. Бистиң үевисте 9–10 харлыг уруглар улуг улустан дудак чок ажылдаар чораан. Күш-ажылга ынак болуңар. Ол кижини каастаар база ат-алдарга чедирер".
Ол бодунуң үлегер-чижээ-биле ажы-төлүн болгаш уйнуктарын күш-ажылга кижизидип чоруур. Мал-маган азыраар, тараа хоорар, соктаар, хой кадарар, инек саар, сүт хайындырар, тыва ак чемнер кылыр, аргыттынар, даараныр, алгы-кеш эттээр, аштаныр-чугдунар дээш оон-даа өске. Маадыр ие амыдыралдың утказынга тааржыр, ажылдаарынга эптиг, аянныг чараш хепти даарап, ажы-төлүнге кедирип чоруур. Уйнуктары төрүттүнерге-ле, бир дугаар хөректээш даарап бээр. Баштай хөвеңниг, ооң соонда чиик, чугажак анай, хураган кештеринден хөректээш, мойтук идик, тон, бөрттерни дээш баар.
Башкы исти соңгу ис чандыр баспас дээр. Валентина Дакыр-оолдун ус-шеверин, кежээ-кызымаккайын ажы-төлү, уйнуктары дөзеп алган. Ооң ажыл-ижин тутчуп кылып тургаш, кижиге эргежок чугула шынарларга, ылаңгыя, шыдамыккай, эрес-кежээ, бот-харыысалгалыг чорукка кижизиттинген. Уруглары аргыттынарынга сонуургалдыг. Демниг өг-бүле уругларын күш-ажылга кижизидип турарлар. Олар шупту авазы, ачазы ышкаш ырлаар, танцылаар, шүлүк бижиир, аргыыр-даараар, спорттуң шупту хевирлеринге ойнап билир, хөй-ниитижилер болуп чоруурлар.
Маадыр ие Валентина Михайловна хөй-хөй шаңнал-макталдарның, хүндүлел бижиктер, орден, медальдарның, өөрүп четтириишкиннерниң эдилекчизи, төлептиг ие база тергиин кырган-ава. "Ие болганының медалы" деп 1-ги, 2-ги чергениң ССРЭ-ниң 1985, 1987 чылдарда тывыскан медальдарның, 1989 чылда 3-кү чергениң "Иениң алдары" деп орденниң эдилекчизи, 2018 чылда РФ-тиң «Шынчы чоруктуң, ынакшылдың» медалының эдилекчизи, күш-ажылдың хоочуну, «Улуг-Хем кожууннуң хүндүлүг чурттакчызы», ТР-ниң Херээженнер чөвүлелиниң Хүндүлел бижииниң эдилекчизи, «Эйлиг-Хем сумузунуң хүндүлүг чурттакчызы», «Үлегерлиг өг-бүле» дээш оон-даа өске бедик шаңналдарны чоргаарал-биле эдилеп чоруур.
«Хүн дег чаңгыс, бисти чылдып чоруур, чылыг болгаш чырыын берип чоруур ававыска ынак бис, ооң үлегер-чижээнге өөренип чорааш, төрээн чуртувустуң төлептиг кижилери болур ужурлуг бис» – деп, ажы-төлү чугаалап чоруурлар.
Валентина Михайловна – Эйлиг-Хем сумузунуң күш-ажылга, ажы-төлүнге каастаткан иелерниң бирээзи.
/ Чойгана ШАЛГАН.
