Улусчу тудуг
Хову-Аксы суур Таңды районга хамааржып турган совет үеде амгы Чеди-Хөл кожууннуң төп библиотеказы 1969 чылдың сентябрь 1-ниң хүнүнде бичии уруглар библиотеказының оран-савазынга ажыттынган. Оон бээр, 56 чыл дургузунда, библиотека көжүп ажылдап келген. Чартык век ажыг үе дургузунда төп библиотека 11 оран-саваны солаан. Баштай бичии уруглар библиотеказының кыдыынга кыстынып турган, ооң соонда бичии уругларның уран чүүл школазының азыынга, дааранылга фабриказынга, Культура бажыңынга дээш кандыг бажың-балгатка борастанып чорбаан дээр.
Чеже көжер-дүжер боор, “думчукка тулганда – бызаа сугжу” дээн ышкаш, “Сорунза” губернатор төлевилелиниң деткимчези-биле Чеди-Хөл кожууннуң культура ажылдакчылары Хову-Аксында төп библиотеканың чаа бажыңын демнежип тудуп үндүрүпкеннер. Ажылдааны дээш, олар согур көпей-даа албааннар, чүге дээрге улусчу тудугга эки туразы-биле ажылдап турганнар. Тудуг материалдары-биле Культура яамызы хандырган, чарыгдалдарның чамдыызын Тываның бюджединден дуглап берген. Кыдыында ачы-дуза турза-даа, тудуг организациязын олар хаара тутпааннар. Тудугну 2024 чылдың чазын эгелээн. Кожууннуң культура албан черлериниң ажылдакчылары шупту чаа тудугга ээлчежип ажылдап чайлааннар, кыдыынга кайгап олурган кижи чок болган деп чугаалап болур. Библиотеканың бажыңын эрткен күске чедир тудуп үндүрүпкеш, шеверлел ажылдарын 2025 чылда кылыр деп шиитпирлээн.
2025 чылдың март айда “Шын” солуннуң журналистери Хову-Аксынга сургакчылап чорааш, чаа улусчу тудугже бакылап көргеннер. Агаар-бойдус арай соок-даа болза, шеверлел ажылдарын библиотеканың ажылдакчылары эгелей берген болганнар. Библиотеканың директору Алефтина Сарыг-Лама, слесарь Адыгжы Сат, Мерген Сундуй дээш элээн каш ажылдакчылар ханаларны болгаш дээвиирни шеверлел ажылдары чорударынга белеткеп турганнар.
Кожууннуң төп библиотеказының чаа бажыңын тударынга директор Алефтина Сундуевнаның хууда шудургу чоруун демдеглээр апаар. Ооң чүткүлдүүнде чылдагаан-на бар, чүге дээрге ол бо библиотекага 30 ажыг чылдар дургузунда ажылдап келген, ном саңы кажан-на-бир чаа, чылыг-чырык, делгем оран-савага четтинер-ле боор деп күзеп чораан. Ооң күзели 2025 чылда бүткени ол. Алефтина Сундуевна бодунуң ажылынга сагыш-сеткилинден бердинген кижи. Россия Федерациязының Культура яамызының “Культураның шылгараңгай ажылдакчызы” шаңналын хоочун библиотекарьга тывысканы – ооң ажылының бедик үнелели.
Алефтина Сундуевна-биле апрель айда харылзажып, тудуг ажылдары кандыг чоруп турарын сонуургаан бис. “Шеверлел ажылдарын май айда доозуптар боор бис. Библиотеканың чаа бажыңын ажыглалга киириптер-даа болза, ооң ишти кургай бээрге, көжер бис. Чүге дээрге номнар кургаг оран-савага турар ужурлуг” – деп харыылаан кижи. Шеверлел ажылдарын, шынап-ла, май айда доозупкан.
Бодунуң оран-савазы чок болгаш, чартык чүс чыл ажыг үе дургузунда көшкүннеп чораан библиотеканың хууда оран-савазы май айның сөөлгү хүннеринде ажыглалче кирген. Ооң байырлыг ажыдыышкынынга Чеди-Хөл кожууннуң культуразының хоочуннары библиотекарьлар, Тываның культура сайыды Виктор Чигжит, ук кожууннуң удуртукчулары дээш улусчу тудуг аргазы-биле библиотеканы тударынга дузазын көргүскен өске-даа кижилер киришкен. Оларга библиотеканың коллективиниң мурнундан, номчукчуларның өмүнээзинден өөрүп четтиргенин директор Алефтина Сарыг-Лама илереткен.
Номнар өргээзин тудуп үндүреринге ак сеткилдиг ажылдаан культура ажылдакчыларын шаңнаан, Чеди-Хөл кожууннуң культура адырының хөгжүлдезинге көскү үлүүн кииргеннерге республика болгаш кожуун чергелиг шаңналдарны тывыскан.
“Сорунза” губернатор төлевилели-биле туткан библиотека — амгы үениң сан-чурагайлыг технологияларының дериг-херекселдери-биле дериттинген модельдиг культура албан чери. Ооң ниити шөлү 240 дөрбелчин метр, аңаа хары угда 100 ажыг кижи номчуттунуп, янзы-бүрү солун хемчеглерге киржип болур. Оларны аңгы-аңгы өрээлдерге бот-боттарынга шаптыктавас кылдыр эрттиреринге таарымчалыг байдал библиотекада бар.
Библиотеканың коллективи чаа байдалдарга ажылдаарынга эки белеткенген. Сес кижи Чөөн-Сибирьниң культура институдунга билиг бедидериниң курстарын эрткен, ийи кижи Россияның эртемнер академиязының Сибирь салбырының күрүнениң эртем-техниктиг институдунга өөредилге курстарынга дистанциялыг арга-биле өөренген, бир ажылдакчы “Ниитилел-биле харылзаа” талазы-биле билиглерни чедип алган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның эгелээни “Сорунза” губернатор төлевилелдиң деткиишкини-биле Чеди-Хөл кожууннуң төп библиотеказының бажыңын улусчу тудуг аргазы-биле тутканы чоннуң деми күштүг дээрзиниң база бир бадыткалы болган.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны соцчеткиден хоолгалаан.
«Шын» №22 2025 чылдың июнь 12
