Сөөлгү 20 – 30 чылдар дургузунда республиканың мал одарларының курлавырын кандыг-даа система чокка ажыглап келгенинден оларның оът-сигениниң шынары баксыраанын эртемденнерниң шинчилел ажылдары көргүскен. Бир эвес одарларны камныы-биле ажыглавас болза, оларның хөрзүнү улам баксыраар, оът-сигениниң үнери шоолуг эвес апаар. Ооң уржуунда мал ажыл-агыйы элээн когаралга таваржып болур.
Көшкүн амыдыралдыг тыва улус шаг-төөгүден-не мал-маганын одарлар солуп, оъткарып чораан. Кыштаглап, чазаглап, чайлаглап, күзеглеп көжүп, мал-маганын одарладып, азырап өстүрери — бистиң өгбелеривистиң эрте-бурунгу чаңчылы. Малдың одарларының оът-сигенин ынчаар камнап алырын олар дыка билир турганнар. Одарларның оът-сигениниң байдалын араттар доктаамал хайгаарап, бир эвес кайы-бир одарның оъду шаарарып эгелээн болза, араттар үш-дөрт чыл дургузунда аңаа мал кадарбас чорааннар. Шак ынчаар черни дыштандырып, аңаа оът-сиген сырый үнерин манаар. Ынчангаш чүс-чүс чылдар дургузунда мал одарларының болгаш оларның оът-сигениниң шынары баксыравайн келген. Черле ынчаш, Тываның каңдаачал агаар-бойдузу, оът-сигениниң байдалы чылдың кыш, час, чай, күс дөрт үелеринде одар солуп, малды одарладыр чаңчылды чайгаар тывылдырган.
Совет үеде безин малчыннар, колхоз-совхозтарның удуртукчулары тыва улустуң көжүп-дүжүп, мал кадарар чаңчылын сагып чорааннар. Ынчангаш ажыл-агыйны планныг чорудар ол үеде Тываның мал одарлары дыка баксыраваан. Малды көжүп одарладып өстүрер малчыннарның салгалының орнунга одар солувас, көшпес малчыннар салгалы тыптып келгенинден оларның кыштагларының чоок-кавызында одарларның оът-сигени дыка шаарарган, шынары баксыраан. Көшпес малчыннарның хөй кезииниң кыштаглары колдуунда машина оруктарының кыдыында, хоорай-суурлар чоогунда.
Суурларның чурттакчы чону малды элээн хөйнү тудуп, оларның чамдыктарында мал-маган 3–4-даа кодан чеде бээр. Ол малды суурлар чоогунда черлерге кыш-чай чок оъткарып келгенинден, оларның оът-сигени шаарарып, чашпан янзылыг оъттар үнүп эгелээнин шинчилелдер көргүскен. А чашпан үнери дээрге-ле черниң бодунуң камгалал шынары-дыр, шак ынчаар хөрзүнүн, оът-сигенин экижидер бойдустан чаяалгазы-дыр. Суурлар чоогунда одарлар сүүзүннүг оът-сигенниг шынарын чидирип турарлар. Чижээлээрге, Эрзин, Мөрен суурларның чоогунда Баян-Кол, Мөрен, Эрзин хемнерниң уннарынга тус черниң хөй санныг мал-маганы оъттап турар болгаш, ында одарларның оът-сигени баксыраанын Тываның көдээ ажыл-агыйының эртем-шинчилел институдунуң шинчилелдери көргүскен.
Чүгле суурлар чоогунда эвес, а олардан ырак одарларда оът-сигенниң шынары баксырап турар. Чүге дээрге черни кайы-бир аратка азы көдээ бүдүрүлгеге хоойлу-дүрүм ёзугаар быжыглап каарга, ол черниң ээлери ооң чер өнчүзү эвес өске девискээрге малын одарладыр эргези чок, ынчангаш малының одарын солуур азы чайлаглаар, күзеглээр дээн ышкаш көжер аргазы чок.
Тывада байдалды алырга, чурттакчылыг черлер чоогу, орук-чирии кадыр-берт эвес черлерде араттарның, көдээ кооперативтер дээн ышкаш коллективтиг ажыл-агыйларның турлаглары туттунган, оларның чоок-кавызында одарларда малды оъткарып турар. А чурттакчылыг черлерден ырак, чедери берге черлерде одарлар кагдынып эгелээн. Чижээлээрге, чайның ортаа үезинде, оът-сиген кончуг чулуктуг апарганда, тайгалар кырынче малды чайлагладыр чаңчыл уттундуруп бар чоруур, амгы үениң аныяк малчыннарының хөй нуруузу малын чайлаглатпас апарган. Ынчангаш чүгле тайгалар кырында эвес, оларның эдектеринде кончуг хоолулуг шынарлыг оът-сигенниг одарлар кагдынып турар. Мал ажыл-агыйлыг кижилерниң одарлар солуп, көжер-дүжери эвээжээнинден Улар, Ак-Даш, Хаялыг-Адыр, Улуг болгаш Биче Чинчилиглерде одарлар ээнзиреп эгелээн.
Тывада одарларның мындыг байдалы оларның оът-сигенин ханы шинчилеп, ажыглаарының системазын ажылдап кылырын негей берген. Ооң бир боттуг аргазы малдың одарларын солууру дээрзи билдингир. Одарларның шынарын, ооң оът-сигениниң сүүзүнүүн экижидер талазы-биле шинчилел ажылдарын Тываның көдээ ажыл-агыйының эртем-шинчилел институдунуң эртем ажылдакчылары чорудуп, харын-даа мырыңай херек кырында кандыг хемчеглерни боттандырарын саналдап келгеннер. Чижээлээрге, Мөңгүн-Тайга кожууннуң Чеди-Тейде малдың кышкы одарынга рапс деп үнүштүң соокка шыдамык сортун сула-биле холуй тарып, ооң шынарын экижидериниң культура-техниктиг ажылдарын эртемденнер ажылдап кылган. Кыштаглар чоогунда мындыг янзылыг одарларны кылыры, кышкы үеде малга немелде чем курлавырын тургусканы болур. Көдээ кооперативтер дээн ышкаш коллективтиг ажыл-агыйларның, ол ышкаш араттарның саң-хөө байдалы кызыы болгаш, одарларның оът-сигенин экижидер талазы-биле эртемденнерниң саналдаан төлевилелдерин боттандырар аргазы чок болуп турар.
Хөй чылдыг люцерна, эспарцет болгаш кострец деп сигеннерниң үрезиннерин холуштур чажып, одарларның оът-сигениниң шынарын экижидер, дүжүткүрүн улгаттырар талазы-биле шинчилел ажылдарын Тываның көдээ ажыл-агыйының эртем-шинчилел институдунуң эртем ажылдакчылары чорудуп келгеннер. Эспарцет деп үнүш Тываның агаар-бойдузунуң байдалынга кайы хире үнерин, чүү хире дүжүткүрүн илередир сорулга-биле шенелде шинчилел ажылдарын каш чыл дургузунда чорутканнар. Ол шенелделер хөй чылдыг үнүш эспарцет бистиң республиканың кадыг-шириин агаар-бойдузунга шыдамык, даглыг болгаш элезинниг черлерге безин, багай эвес үнерин, дүжүткүрүн көргүскен. Чүге дээрге ооң дазылы черниң шыктыг каъдынче ханылап адырланыр болгаш, каңдаашкынга белен алыспас, чаъстыг чайын азы суггаттыг шөлдерге дыка бедик өзер. Ооң дүжүткүрү Тывада шагда-ла тарып турар люцернадан безин хөй болган. Эспарцеттиң үрезинин хөй чылдыг сигеннерниң үрезини-биле холуй чажып тургаш, одарларның оът-сигениниң шынарын экижидерин болгаш чаа одарларны тургузарынга ажыглаарын эртемденнер сүмелеп турар. Сула, арбай дээш өске-даа тараа аймааның культуралары-биле холуй тарып өстүрүп, чайын, күзүн ийи катап кестирип, оон эвээш эвес мал чемин белеткеп ап болур.
Тывада мал одарларының болгаш сиген шөлдериниң оът-сигениниң өзүлдезин магадылаар, шынарын экижидери-биле «Надежда-N» биле Гумата +7 деп минералдыг бүдүмелдерни ажыл-агыйларда 2023 чылдан бээр ажыглап эгелээн. Бо ажылды республикада «Россельхозцентр» күрүнениң федералдыг бюджет албан чериниң ажылдакчылары кызымак чорудуп турарын база демдеглээр апаар.
Мал одарларын болгаш сиген шөлдерин камныг ажыглаар, оларның оът-сигенин экижидер талазы-биле Тываның көдээ ажыл-агыйының эртем-шинчилел институдунуң шинчилелдеринче, эртемденнерниң ажылдап кылган төлевилелдерин ажыглаарынче чер болгаш мал ажыл-агыйлыглар шыңгыы кичээнгейни угландырары күзенчиг.
2024 чылдың август 7-ниң хүнүнде Тывада «Россельхозцентр» күрүнениң федералдыг бюджет албан чериниң баазазынга Сибирь федералдыг округ чергелиг “Тыва Республиканың арга-арыг болгаш хову зоналарында чайгаар бүткен одарларның болгаш сиген шөлдериниң шынарын катап тургузары болгаш экижидери” деп темалыг семинар-хурал болуп эрткен. Ол хуралга Тывада мал одарларының оът-сигениниң шынары баксыраанының чылдагааннарын база сайгарып чугаалашкан. Малды көжүп одарладып өстүреринге ажык-дузалыг бооп болур тайгалар эдээнде одарларның сөөлгү чылдарда кагдынып, ажыглалдан үнүп турарын база дүвүреп демдеглээн. Республиканың девискээринде мал одарларының чизе-схемазын тургузуп, кыштаг-чазаг-чайлаг-күзег-кыштаг схемазы-биле мал одарладыр талазы-биле хемчеглерни ап чорударын ол семинар-хуралдың мурнундан ажыл-агыйларга саналдаан. Малды бо схема-биле одарладып өстүрери чаа чүүл эвес, тыва улустуң шаг шаандан бээр ажыглап келген аргазы, малчын амыдырал-чуртталгазының чаңчылы дээрзин база айыткан.
Тывада суггарылга системаларын септээр, кагдынган системаларны катап ажыглалга киирер, суггаттыг шөлдерге мал чеминге ажыглаар сигеннерни хөйү-биле тарып өстүрер ажылды амгы үеде күжениишкинниг чорудуп турар. Ол дээрге мал чеминиң курлавырын тургузарынга шыырак дөгүмче болуру чугаажок. Ынчалза-даа чайгаар үнген оът-сигенниг одарларны тускай схема ёзугаар ажыглап, шаанда тыва араттар болгаш колхоз-совхоз үезинде малчыннар ышкаш малды көжүп одарладып, мал өстүрери эвээш чарыгдалдыг, бети дизе, камналгалыг дээрзин мал ажылының специалистери болгаш эртемденнер санап турар.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту социал четкилерден хоолгалаан.
“Шын” №2 2025 чылдың январь 23