С.Б.ПЮРБЮНУҢ 110 ХАРЛААНЫНГА
Найысылал Кызылывыстың Аныяктар сесерлиинге Тываның улустуң чогаалчызы Сергей Пюрбюнуң 110 харлаанынга тураскааткан шүлүк байырлалы чогаалчының төрүттүнген хүнү, сентябрьның чедиде, болуп эрткен. Сергей Бакизовичиниң мөгейикчилери сесерликке хөйү-биле чыылган. «Күскү сесерликке» деп чоннуң ынак ырызын баянга ойнаарга, чыылганнар ырлажып, вальстап, бедик сагыш-сеткил көдүрлүүшкүнү-биле байырлааны онзагай-ла болду. Чээрби чыл бурунгаар-ла, 2000 чылдарның эгезинде эртемденнер, чогаалчылар мындыг байырлалды эрттирер күзелин илередип турган, ам-на оларның күзели боттанган.
Күскү сесерликти эң-не чараш кылдыр алдаржыткан чогаалчының ыры-шүлүк чогаалының байырлалы күскү сесерликке болбайн канчаар. Чоннуң ырызы апарган бо кайгамчык ырыны ыраажы артистер-даа, улуг назылыг хоочуннар-даа, аныяк өскен-даа деңге ырлажып, өөрүп турарын көргеш, кижиниң сагыш-сеткили ала-чайгаар сергеп, чалгынналдыр ужугуп, танцылаксай бээр. Шаанда эрткен чүс чылдың алдан чылдарында Кызылдың парыгынга ындыг турган дээр. Ылаңгыя дыштаныр хүннерде улуг-биче хамык чон ырлаан, танцылаан турар. Ам бо сесерликте база ындыг апарганынга канчап өөрүвес боор. Даянгыыштарын туткан улуг назылыглар бөлүк-бөлүк болуп алган ырлашкан, бөөлденип вальстаан.
Шүлүк байырлалын Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң даргазы Саяна Өндүр ажыткан соонда, Тываның улустуң артизи Надежда Наксыл С.Б. Пюрбюнуң чогаалдарындан композицияны тааланчыг кылдыр күүседирге, чыылганнар диңмиттиг адыш часкап хүлээп алдылар. Улаштыр В. Көк-оол аттыг Национал театрның аңгы-аңгы салгалдарының артистери чонга бараан болуп, чогаалчының шүлүктерин, басняларын күүсетти. А.С. Пушкинниң ат-сураглыг «Евгений Онегин» деп романындан Татьянаның үш аңгы монологтарын аныяк артистер Айзана Чылбак-оол, Елена Ооржак база Тываның улустуң артизи Анна Ширин-оол олар бедик деңнелге күүсетти. Байырлыг хемчегниң башкарыкчызы эртем ажылдакчызы Василий Салчак Пушкинниң Татьяназы тывалап ол хире чечен-мерген, чараш чугаалап турар апарганы Сергей Бакизович Пюрбюнуң ачызы-ла бол- гай» — дээрге, көрүкчүлер шимээн-дааштыг адыш часкап, амырап олурдулар. Театрның аныяк ыраажылары Аржаана, Уран-оол Стал-оолдар, Тываның улустуң артизи Луиза Мортай-оол тааланчыг ырлаштылар.
«Чечек-Саян» ансамбльдиң хоочуннары байырлалды улам каастаан. Хөрек долу орден-медальдары кылаңнашкан хоочуннар, Тываның улустуң артизи Виктор Мортай-оол, сураглыг ыраажы, чурукчу Олег Солун-оол олар чоннуң ынак композитору Кертик-оол Данзынның үделгези-биле мага хандыр ырлашты. Кыраан назынны безин чогаалчывыс алгап ырлап каан ышкажыгай. («Кыраан назын, хомудавайн, өршээп көрем». Аялгазы К.Данзынныы). Сценаже улаштыр Кызыл хоорайның хоочуннарының аңгы-аңгы ансамбльдарының ыраажылары үнүп, шупту каттыжып алгаш, хөйнүң ырын күүсеттилер. Чогаалчы Нина Серенот Бай-Тайгадан шүлүкчү Светлана Самбый-оолдуң «Өшпес одуң кыпсып чору» деп С.Б. Пюрбюге тураскааткан шүлүүн номчуду.
Өшпес одун кыпсып чору
Чогаалдарын ажып, номчуп олургаштың
Чоогумда турган ышкаш бодай бээр мен.
Күскү бүрү салдырткайнып бадып турда
Күзел ышкаш "сесерлииңни" сактып кээр мен.
Аялгага аяннашкан шүлүктериң
Амдыгаа дээр, мөңге дириг, уттундурбаан,
Холдарыңга чедип чораан чараш кызың
Кожа базып чораан ышкаш, көстүп келир.
Хоругдалдың ханалары хаарып турда
Хоруй бербейн, өткүт үнүн улам киткээн
Коргунчуг ол, чылдар сени ырмаң сыкпаан
Чогаалдарның делгеминче кыйгырыпкан..
Бижип кааның шүлүктериң бөгүн меңээ
Билиим, күжүм, чалгынымга чүг бооп хуулган.
Өртемчейге өлүм билбес, мөңге чараш
Өткүт ырың, салгалдарың ырлажып чор.
Байгы, бүгү сеткилимге өйлеп, өйлеп
Байлак бодал хөөнүн киирер уран сөзүң.
Ырак чоокка, узун орук дыжы болуп
Ынакшылдың өшпес одун кыпсып чору.
Аныяктар хоочуннардан чыда кагбаан. Тываның күрүне университединиң башкызы, Тываның улустуң чогаалчызы Мария Күжүгеттиң удуртуп турары «Сорунза» литературлуг каттыжыышкынның киржикчилери студентилер С.Б. Пюрбюнуң шүлүктерин номчуду. Башкызы М.А. Күжүгет чылыг сактыышкынны чугаалады. «Александр Александрович Даржайдан мынча деп дыңнаан мен. Эрткен чүс чылдың алдан-чеден чылдарында бо сесерликке эртениң-не агаарлап кээр кара чаңгыс кижи бар, ол дээрге Сергей Бакизович-тир. Бо сесерликке соонда барып аныяк өскен чыглып, ырлап-хөглеп, ойнаар апаар дээрзин ол өттүр көрүп, билип турганы чадавас. Ынчангаш күскү сесерликти мөңгеде алдаржыдып кааны ол-дур. Байырлал-биле, эргим чонум! Ам силер бүгүдеге бодумнуң чогаалчыга тураскаадып бижип алган одуругларымны номчуп берейн».
Аныяктар сесерлии
Эрте чазын, орай күзүн
Эртен эрте, орай кежээ,
Чайын, кыжын — кажанда-даа
Чааскаан маңаа селгүүстээри
Чаңчыл болган кижи чораан.
Кым-на ирги ол кижи деп
Чамдык улус сонуургаарлар.
Кым-даа болза канчаарыл деп
Чамдыктары бужурганыр...
Чажытты ам ажыдайн.
Чалыы назын, мөңге частың
Чалданыш чок алгакчызы,
Сеткил-сагыш назынының
Челээш-тугун хөлбеңнеткен
Сергей Бүрбү болбайн канчаар.
Үе-шагның аайы-биле
Үүлезин чүктеп чорааш,
Үе өттүр алдаржаан деп
Үежилер ону билир.
Үежилер ону сактыр.
Алызында барып-барып,
Амыдырал маңаа хайныр,
Аныяктар одаа боорун
Хензиг, бичии чайгылыш чок
Келир өйнү өттүр көрген.
Ынчан, бо-ла сесерликке,
Ырлар сөзүн бодарадып,
Чечен-мерген одуруглуг
Чеже-чеже шүлүктерни
Сергей Бүрбү чогаатпаан дээр!
Чечен сөстүг чогаалчының
Сесерлии ам чаарттынган.
Аян-шинчи кире берген.
Аныяктар сесерлии деп
Анаа эвес адаттырган.
Чамбы дипке мөңге шагда
Чалыы назын алгап чораан
Чогаалчының ыдык адын
Эчизинде шак бо алаак
Эдилезе кандыгыл деп
Элдээртиглиг бодалым бар.
Чараш-ла байырлал-дырам. Шынап-ла, кымнарны ында чок дээр. Ылаңгыя Кызылдың дээди, ортумак тускай өөредилге черлериниң сургуулдары болгаш ниити билиг школаларының өөреникчилери бо байырлалды сонуургап, чыглып келгени салгалдарның харылзаазы үзүлбээниниң херечизи-дир. Республика чергелиг эрткен С.Б. Пюрбюнуң чогаалдарынга онлайн-мөөрейниң киржикчилерин шаңнап-мактап, сценаже чалап, оларның уран салым-чаяанын чонга таныштырганы онзагай болуушкун болду. Аңаа алды харлыг оолчугаштан эгелээш алдан ажыг харлыг хоочуннарга чедир киришкенин онзалап демдеглевес арга чок.
Башкарыкчы В.С. Салчак бистиң чогаалчыларывыстың Сергей Бакизовичиге тураскааткан шүлүктерин номчуурга, магадап дыңнадывыс. (Ю.Кюнзегеш «Шүлүкчүнүң орнукшудуу ыржым, шириин…», Александр Даржай «Коңгурей», Игорь Иргит «Чаңгыс бүрүң салдап батты…». Чогаалчы өөрлериниң аңаа тураскааткан кайгамчык одуругларын дыңнап орарга, ооң кадыг-берге салым-чолунуң эрткен оруу карактарга чуруттунуп келир-дир.
Чоннуң ынак чогаалчызы Зоя Намзырайның уруу чогаал шинчилекчизи, филология эртемнериниң кандидады Уран Донгакты башкарыкчы сценаже чалапты. Чыылганнарга байыр чедиргеш, авазы Зоя Алдын-ооловна база сентябрьның чедиде Тываның бирги улустуң чогаалчызы Сергей Пюрбю-биле чаңгыс хүнде чырык черге чаяаттынганын чугаалаарга, демниг адыш часкаашкыннары чаңгыланы берди. Авазының Сергей Пюрбюнуң аяны-биле бижээн «Үениң чүгүрүү» деп шүлүүн ол номчуп берди.
Байырлалда киржип келген хоочун башкылар сагыш-сеткилин илередип чугаалап турдулар. Тыва Республиканың алдарлыг башкызы, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Ким-оол Сарыг-Донгак: «Дыка-ла чараш байырлал-дыр, ажы-төлүм. Василий Савырович дыка-ла салым-чаянныг кижи деп аажок эки билир бис. Бөгүн ооң Сергей Пюрбюге, тыва чогаалга ынакшылының күштүүн база катап магадап көрүп, дыңнап ор бис. Чугаазының солунун! Ырлап-даа тур, шүлүктеп-даа тур. Дендии онза-дыр. Эр хей деп мактап, өөрүп четтиргенивисти илередикседим».
Ат-сураглыг, уран салым-чаяанныг хоочун башкыларның өг-бүлези Анчымаа Иргитовна Сонам биле Белек Арбасатович Донгак олар база улуг хүндүткел-биле организакчыларга өөрүп четтиргенин илередип, дыка эки дыштанып, агаарлап алдывыс деп өөрүп турдулар.
Байырлалдың киржикчилери Кызылда С.Б. Пюрбю аттыг Улусчу чогаадылга бажыңының чанынга чогаалчының хөрек тураскаалын тургузар айтырыгны көдүрүп үндүрген. Хайыраканчылар (Улуг-Хем кожуун) сумузунда библиотекага чаңгыс чер-чурттуу чогаалчының адын мөңгежидип адаар деп турары өөрүнчүг.
Ынак чогаалчывысты сактып, ооң тааланчыг чогаал делегейинче аян-чорукту база катап кылып, күскү сесерликке агаарлаңар даан, өңнүктер.
Светлана БАЛЧЫР, «Шынның» хоочуну
«Шын» №67 2023 чылдың сентябрь 9
