АЙЫЫЛ ЧОК БОЛГАШ ШЫНАРЛЫГ ОРУКТАР
Тывада автомобиль оруктарының бир чугула кезии – көвүрүглер. Кадыр-берт бедик тайга-таскылдардан оккур шурап баткан хемнер үерлээш, көвүрүглерни буза-чаза шаап кааптары ховар таварылга эвес.
2023 чылдың июнь 12–13 хүннериниң дүнезинде республиканың барыын кожууннарының девискээринге чагган суггур чаъстардан Алаш, Тапсы, Хемчик, Ак-Суг хемнер үерлээш, Барыын-Хемчик, Бай-Тайга, Сүт-Хөл кожууннарда оруктар четкизинге, чурттакчылыг черлерге материалдыг когаралды чедирген. Чижээлээрге, Бай-Тайга кожууннуң Кара-Хөл суурже орукта көвүрүгнү буза аккан, Сүт-Хөлдүң Ишкин суурнуң чоогунда Оргу дагдан мөөңнелип баткан чаъс суу 75 чуртталга бажыңының девискээринче киир агып, огородтарда ногаа аймаан болгаш картофельди хөме ап, херимнерни, серилерни үрээн, дөртен хире хойлар үер суунга дүжүп өлген.
Агаар-бойдустуң озал-ондаанга таварышкан Бай-Тайганың Кара-Хөл биле Сүт-Хөлдүң Ишкин суурларының чурттакчыларынга аъш-чемни, өл-шыктан бажыңнарны кургады одаарынга херек хөмүр-дашты дүрген чедирген.
Республиканың барыын кожууннарында орук четкизиниң участоктарының чамдыызын үер суу чара-чире шаап, элээн каш көвүрүглерни үрелдир аккан. Үер суу чавырлы бээри билек, орукчулар септелге ажылдарын дораан эгелээннер. Орук-тудуг организацияларының, “Тываавтоорук” эргелелиниң ажылчыннары күчүлүг машина-техниканы ажыглап, Хандагайты – Мугур-Аксы, Ак-Довурак – Кара-Хөл, Чадаана – Суг-Аксы оруктарда үер суу чире шапкан участоктарга септелге ажылдарын дүрген чорудуп, автотранспорт-биле харылзажыр арганы катап тургускан.
Барыын кожууннарда күштүг үерниң уржуктарын сайгарып көргеш, ол девискээрде быжыглаары болгаш капитал септелгезин чорудары эргежок чугула орук участоктарын болгаш көвүрүглерни тодараткан. Ынчангаш Бай-Тайга кожуунда суурларны, Тээли – Кызыл-Даг, Тээ- ли – Бай-Тал — Шуй автооруктарны үерниң озал-ондаандан камгалаар сорулга-биле Шуй хемниң унунга 40 метр узун дурттуг быжыг камгалал чалды тудуп, аңаа 500 тонна сайлыг элезинни төп, тырый бастырган. Тээли – Кызыл-Даг оруктуң чалын бедидип быжыглаан.
Бай-Тайга кожууннуң озалааш сууру Кара-Хөлче кирген орукта көвүрүгнүң ийи талазында төжектерни бо чылдың июнь 13-түң дүнезинде суггур чаъс суу буза шапкан. Оларны “Ак-Довурактың орук тудуг участогу” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң ажылчыннары дүрген септээн.
Кара-Хөлче Алаш хемни кежир ыяш көвүрүгнүң тудуу ам-даа уламчылавышаан. Септелге ажылдары – ооң кырында чадыгны солууру. Ол ажылдарны 2023 чылдың ноябрь 30-де доозар ужурлуг. Көвүрүгнүң септелгезин республиканың прокуратуразы хынаарга, септелгеге херек тудуг материалдарын сметада көрдүнгени ёзугаар садып алган болган. Октябрь 16-да байдал-биле алырга, септелге ажылдарының 20 хуузу кылдынган.
Барыын-Хемчик кожуунда Улуг-Аяңгаты хемни кежир көвүрүгнү “Айыыл чок болгаш шынарлыг оруктар” федералдыг программаның акша-хөреңгизин киириштирип туткан. Узуну 96, дооразы 8, бедии 5 метр демир-бетон көвүрүгнү бо чылдың июль айның төнчүзүнде ажыглалга киирген. Аяңгаты сумузунуң чурттакчыларының амыдырал-чуртталгазынга, ажыл-ижинге кончуг чугула көвүрүгнү тудуп дооскан “Восток” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң ажылчыннарынга, оларның удуртукчузу Сергей Уюсовка тус черниң чурттакчылары улуу-биле өөрүп четтиргенин көвүрүгнүң ажыдыышкынының байырлыг ёзулалының үезинде илереткеннер.
Хакасия биле Тываның аразында Ак-Довурак – Абаза орукта көвүрүг база бо чылдың июнь айда чаъс-чайыктан үрелген. Бо көвүрүгнүң үрелген черлерин септээш, автомобиль транспорту-биле аргыжар байдалды тургускан.
Ак-Довурак хоорайга ажылдап турган “Тываасбест” комбинатка даг-дүгүнден болбаазырадып тыпкан продукцияны Абазада демир- орук станциязынга сөөртүп чедирери-биле Ак-Довурак – Абаза автоорукту болгаш ында көвүрүглерни 1960 чылдарның төнчүзүнде 1970 чылдарның эгезинде туткан. Бо чылдың июнь айда Ак хемниң үеринге буза шаптырган бо көвүрүгнүң турар чери кадыр-берт, септелгезин чорудары база нарын объект. Ооң капитал септелгезин 2027 чылда доозарын планнаан.
Ш. ЛОПСАН.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №82 2023 чылдың октябрь 28
