| СЕНТЯБРЬ 25 – БҮГҮ-ДЕЛЕГЕЙНИҢ КҮЗЕЛ ХҮНҮ |
Күзелдер. Ол дээрге кижи амытанның амыдыралче бурунгаарлаар сорулгазы, оларны чедип алыр дээн чүткүлү, харын-даа мырыңай тынгарыкчы күжү-дүр. Кижи хөөкүй дириг чорда, күзелдери эңме-тикчок. Олар кижиниң назы-харының, харык-шинээниң, социал байдалының аайы-биле чоорту өскерлип, солчуп каап турар. Чаптанчыг чаш үезинде кожазында уругларның чараш ойнаар-кызын, ойнаар машиназын адааргап, чарашсынып, ону саттырып алыксап чорааш, элээди үезинде янзы-бүрү мергежилдерни сонуургап эгелээри чажыт эвес. Бистиң салгал бичии турда, садыгжы кижи дег эки кижи чок турган. Сактырга-ла, ооң бажыңында садыгның бүгү барааны, чигир-чимис төктүп чытканзыг болур. Ынчангаш садыгжы болуксаар, сайзанактап ойнаарда, хөй бараанныг садыгларны кылып алыр. Башкы кижи дег хүндүткелдиг кижи турбаан. Бажыңынга бичии самбыралар кылдырып алгаш азы херимин самбыра кылдыр чугай-биле бижиттинип тургаш, «башкы-башкы» деп ойнаваан улус чок чыгыы. Ол оюннуң ады черле ындыг турган: «башкы-башкы». Дыка хөй чылдар иштинде кижи бүрүзү космонавт болуксаар чораан, ылаңгыя оолдар. Чоорту бичии космонавтылар чолаачыларже шилчиир. Хөй кезиинде өзүп келгеш, олар көңгүс өске мергежилди шилип алыр. Кижиниң мергежил шилип алырынга ада-иези болгаш чоок улузу база дыка улуг салдарны чедирер. Ылаңгыя күрүнениң чаңгыс аай шылгалдалары тыптып келген үеден бээр эртежик-ле кым болурун сүмелешкеш, аңаа хамаарылгалыг эртемнерге шылгалда дужаар кылдыр шилип ап эгелээн. Эң баштайгы чылдарында «шору белен», чииги-биле дужаап үне бээр эртемнер шилип ап турганы чажыт эвес. Чоорту системаны сайгарып каапкаш, шилип алганы өөредилге черинче дужаап киреринге херек эртемнерни шилип ап эгелээн. 1990 чылдарда Саян ажыр сургуулдаар арга кижи бүрүзүнге турбаан болза, ам тыва ажы-төл Россияның аңгы-аңгы булуңнарында, харын-даа мырыңай даштыкы чурттарда өөренип чоруур апарган. Дээди эртемни чедип алгаш, чанып келбейн, улаштыр ол-ла хоорайында ажылдап артып каап турар аныяктар база-ла хөй. Кончуг угаанныглары улаштыр даштыкыже өөренип чоруп турары ховар-даа болза, база бар.
Уругнуң бодунуң күзелин ада-иези хүлээп көрбейн, боттарыныы-биле бир мергежилди күш-биле сыгап, албадал-биле өөредип чоруур таварылгалар шуут эңдерик. Ындыг уругларның чамдыызы өөренип чоруй, ол мергежилди сонуургай берип, күзелдии-биле доозуп ап, улаштыр ажылдап чоруй баар. А чүгле каш-ла кижи бодунуу-биле туруптар: доозупкаш, дипломун ада-иезинге аппарып бергеш, күзелиниң аайы-биле көңгүс өске адырже хая көрбейн чоруптар.
Бичиизинден-не көрүп өзүп келгени ада-иезиниң мергежилин улаштыр изеп чоруптары тускай салгалдарны тургузар: эмчилер, башкылар, шагдаалар, саң-хөө ажылдакчылары, малчыннар. Ийе, малчыннар. Кезек када колхоз-совхозтар дүжүп, күрүнеге бараан болуп чораан ат-алдарлыг малчыннарның аал-коданнары хоозурап эгелээрге, ажы-төлү холга ап, катап база тургузуп, хууда дузалал ажыл-агыйларын сайзырадып эгелээн. Чоорту «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг», «Чаа сорук» губернатор төлевилелдериниң ачызында көдээ ажыл-агыйның бо адыры элээн сайзыраан. Эгелеп чоруур малчыннарның изиг күзели – аал-коданынга суг биле чырык хандырылгазы, а чоокку келир үеде күзели – муңчу малчын чедир өзери. Шак-ла мынчаар кижилерниң күзелдери чылдан чылче немежип, чуртталганың алыс утказы күзелдер боттандырыышкыны апарган. Бир күзелди бүдүрүп алырга, бирээзи төрүттүнер, ону кызып-кылайып боттандырып чорда, оон-даа немей чүдүрлүп кээр. Күзелдер болган херээ-ле ол, бүдүп-даа турар, бүтпейн-даа турар. Канчаарга-даа амыдырал дөмей уламчылаар ужурлуг.
Кадыы кошкак, төрүмелинден азы кандыг-бир чылдагаан-биле харык-шинээ кызыгаарлыг, бертик-межел кижилер чүнүң-даа мурнунда кадык болуксаар. Өскелер дег халып-маңнап көрзе, үңгеп-даа бол, кудумчуже боду агаарлап үне бээр харык болза, ийи холу-биле амданныг чемден боду кылыпса, оода-ла орунга кижи боду ковайыптар арга болза, алдын хүннүң саарылган херелдеринге карактарны чылчырыктадып көрзе, улус-биле деңге ырлашса, оода-ла кижиниң чугаалаксаан бодалдарын шуптузун шын билип алыр улус болза... Шак мындыг күзелдерден ойталавайн, бөгүнгү байдалын хүлээп көрбейн, салым-чолум черле ол-дур деп дүжүп бербейн, амыдырал дээш демисежип чоруур быжыг тура-соруктуглар база ниитилеливисте хөй. Харык-шинээ кызыгаарлыг-даа болза, олар база өскелерден дудак чок, дең эргелиг. Олар база күзелдерлиг. Бут кырынга кадык-чаагай туруп келир мен деп ыдыктыг күзелинден аңгыда, иштинде бодап чыдар кем чок хензиг күзелдерлиг: буттарымны чылыдыр тудуп бээр кижи болза, бажыңче бир-ле кижи кире халып келзе, мээң чанымга хөөреп олурза, будумнуң салааларын шимчедип шыдапканымны улузумга дүрген көргүссүмзе... Чуртталгага ынакшылдың күштүүнден, долгандыр турар улузунуң сагыш човангыр, эриг баарлыындан күзелдери бүдүп, эртенги хүнге бүзүрели улгадыр.
Кижилерниң хөй кезии чүү дээш хүрээ-хииттер барып турарыл? Хам чаяанныг улуска кирип, лама башкыларга ном номчудуп, оран-таңдызынга саңын салып, чалбарып, тейлеп, ол дээш өргүл кылып турар чылдагааны чүдел? Ону шупту билир бис – күзелдеривис бүдүрүп алыр дээш кылып чоруур болгай бис. Кым-бир кижи оглу азы кызы дээди өөредилге черинче кирип алзын дээш, база бирээвис бажың-балгат садып алыр дээш, үш дугаарывыс төрел-аймаан быжыглаар, амы-тынын камгалаар дээш, чамдыывыс акша-шалыңы хөй эки ажыл тып алыр дээш... Олар шупту күзелдерге чагырткан.
Күзелдерниң хөйүнден «Алдын кушкаш», «Ашак болгаш алдын балык дугайында» тыва, орус тоолдарда ышкаш, чарык деспилиг артары дег коргунчуг чүве чок. Хенертен байып алыр, хөй өнчү-хөреңгилиг болуксаар, каас-коя бажыңга чурттап, кайгамчык чычааннар мунуксаар, чүгүрүк малдар эдилексээр изиг күзел халыынынче кирип, кижини шын оруктан чая идип болур. Ол дег айыыл кайда-даа чок. Күзелдерин чагырып ап шыдавайн, хөлүн эрттирип алыр болза, ону чедип алыксаан кижиниң караа көзүлбестеп, арын-нүүрү ышкындырып, ат-алдарын оскунарын-даа бодавайн барып болур. Миннип кээрге – кеземче херээ, яла, хосталгазын казып шиидери, хоругдал. Хосталып келгеш, катап кижи кылдыр эде-хере тырттынып, ат-алдарын эгидип алыры, аймааның, чонунуң бүзүрелин чаалап алыры амыр эвес. Күзелдерни боттандырарын чиик кылдыр көөрү, белен орук шилиири ол хире айыылдыг.
Амгы үе өнчү-хөреңги-биле холбашкан күзелдерни чедип алырынга эптиг. Шимчээр, шимчевес өнчү-хөреңги садып алырынга банкыларның берип турары хереглел болгаш ипотека чээлилери бар. Ооң ачызында дыка хөй улус чоокка чедир-ле чүгле дүжээр, сагыштаалаар, боттандырып шыдавас чүүлдерин бүдүрүп ап турар болу берген. Авточээли-биле чараш машинаны садып мунуп, найысылал Кызылывыс байтык, Сибирьниң хоорайларындан эгелээш, Москвага чедир квартираларны ипотека-биле садып ап турары дыка эки. Бажың эт-севин, холодильник, телевизор, ноутбук, телефон, смартфон, аар өртектиг идик-хепти база-ла банк таварыштыр чээли-биле садып алыр. Ону айыттынган хуусаа дургузунда ай санында төлээр. Дыка эки арга. Күзелдер көвүдеп, ындын ап чоруптарга, чурттаарынга өй акшазының хемчээлин ажыр апкаш, түрегделди көрүп, хуусааларын үзүп чоруй, шуут төлевейн октапкаш, чээли төөгүзүн баксырадып, суд шиитпири-биле шалыңындан катап тырттырып чоруур улус эвээш эвес. Чүү-даа чүве өй-хемчээлдиг болуру кедилиг. Ал-бодунуң шыдал-быразын миннип чорууру артык эвес.
Чоок киживиске байыр чедирерде, үргүлчү-ле күзелдери бүдүп чорзун деп йөрээр болгай бис. Ол база анаа эвес. Сеткилиниң ханызындан хөй кижи деңге күзеп, йөрээп турар болза, боттаны бээриниң барымдаазы улуг болур. Күзелин бүдүржүп бергени дээш, өөрүп четтиргенин илередип, шайладып, белек-селек сунуп, өөрүшкүзүн үлежир өг-бүле байырлалдары база амыдыралда хөй. Өскениң чедиишкининге бодунуу дег өөрүп чоруур кижиниң чорук-херээ чайгаар аайлажыр. Ол дээрге-ле күзелдерниң боттаныры-дыр.
Күзели чок кижи кайдал. Кижи хөөкүй чүнү-даа күзээр. «Күзээнин чедер, сураанын тывар» дижир болгай. Күзелдеривис бүдүп-ле чорзун, чорук-херээвис аайлажып, кижи бүрүзүнүң сагыш-сеткили бүткен күзелдеринден өөрүп чорзун.
Надежда КУУЛАР.
Чурукту кылымал угаан чураан.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25