Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның эгелээшкини-биле боттандырып чорудуп турар “Халас чер” (“Доступная земля”) төлевилел ёзугаар чурттакчы чонунуң ниити саны 10 муңдан эвээш чурттакчылыг черлерге чер участоктарын хамаатыларга чөпшээреп бээри халас апарган.
“Халас чер” губернатор төлевилели элээн каш сорулгаларлыг. Олар дээрге көдээниң чурттакчыларының санын көвүдедири, чурттакчылыг черлерниң социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдезин улам шапкынчыдары, көдээде суурларга чуртталга бажыңнары тудары-биле чер участоктарын хамаатыларга халаска тускайлап бээри-биле чер участоктарын садарының өртээн чавырылдырары, халаска чөпшээредип алган чер участоктарын шиңгээдип алыры болгаш ажыглалы дээш хамаатыларның харыысалгазын бедидери.
“Халас чер” төлевилел ёзугаар чер участогун тус чер эрге-чагырга администрациязындан халаска чөпшээредип алза-даа, ону кадастр учёдунга тургузар ажылдарны хамааты боду чорудар, ол дээш акша чарыгдалдарын үндүрер хүлээлгелиг.
Көдээде суурларга чуртталга бажыңнарын тудары-биле чер участоктарын хамаатыларга халаска тускайлап бээри тускай негелделерлиг. Тыва Республикада чурттап турарын бүрүткеткен хамааты көдээде чурттакчылыг черлерге чер участоктарын чаңгыс удаа халаска ап болур, ол черге чуртталга бажыңын 5 чыл дургузунда тудуп дооскаш, ону шимчевес өнчүзү кылдыр бүрүткедир ужурлуг. Бир эвес бо негелдени хамааты күүседип шыдавас болза, ооң халаска алганы чер участогун ажыглаар эргезин ол хоойлу-дүрүм ёзугаар чидирер, чер участогун хураап алыр.
Ынчангаш “Халас чер” төлевилел ёзугаар чер участогун чөпшээредип алырының мурнунда хамааты 5 чыл дургузунда бажың-балгатты аңаа тударынга акша-төгериим четчир бе, ал-бодумнуң ажыл-агыйжы тура-соруум бар бе деп баш бурунгаар шыңгыы боданыр ужурлуг. Хамаатының база бир сактып алыр чүүлү — “Халас чер” төлевилелге киржиринге херек документилерден аңгыда, хууда шимчевес өнчүзүнүң бар азы чогун бадыткаан справканы, ол ышкаш коммунал ачы-дузага, электри ажыглаанынга өре чогунуң дугайында квитанцияларны көргүзер ужурлуг.
Төлевилелге киржир күзелдиг кижилер арбын болган. Тыва Республиканың Чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының яамызының 2025 чылдың сентябрь айның 1-де медээлери ёзугаар алырга, “Халас чер” төлевилелге киржири-биле 1264 хамааты билдириишкиннерни тус чер эрге-чагыргаларынга киирген, 322 керээни чарган, арткан билдириишкиннерни сайгарып көрүп турар.
Бо дээрге Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның “Халас чер” төлевилели республиканың чурттакчы чонунуң бодунуң төрээн черинге чурттаар, ажылдаар, ону хөгжүдер сеткили-биле хөөннеш болганының херечизи. Кызыл, Бии-Хем болгаш Таңды кожууннарның чурттакчыларындан билдириишкиннер хөй киргенин Тыва Республиканың Чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының яамызының специалистери демдеглеп турар. Чижээлээрге, Кызыл хоорайдан 26 километр ыракта Сесерлиг, Кызыл кожууннуң Кара-Хаак суурларга, Каа-Хем кожууннуң Кундустуг, Бүрен-Хем, Суг-Бажы суурларга чер алыксаан, аңаа турумчуп чурттаксаар кижилерниң саны хөй болган. Ооң чылдагааны база билдингир. Республиканың социал-экономиктиг, эртем-билигниң күчүзү колдуунда мөөңнеттинген найысылал Кызыл хоорайга үстүнде ады үнген кожууннар чоок.
10 муңдан хөй чурттакчылыг ыраккы Каа-Хем суур, Шагаан-Арыг, Чадаана, Ак-Довурак хоорайлар, ол ышкаш найысылал Кызыл “Халас чер” төлевилелди боттандырарынга хамаарышпас девискээрлер дээрзин демдеглеп каары артык эвес.
“Халас чер” төлевилелдиң чамдык чугула негелделерин хамаатылар баш бурунгаар билген болур ужурлуг. Чер участогун халаска ажыглаарының хуусаазы – 5 чыл. Чогум-на бо хуусаага тус чер чагыргазы хамааты-биле керээни чарар. Халаска чөпшээредип алганы участокка чуртталга бажыңын тударынга ие капиталының акша-хөреңгизин ажыглап болур. 5 чыл дургузунда чер участогунга бажың-балгат тудуп албаан, ону хууда өнчү кылдыр бүрүткедип албаан шаанда хамааты чер участогун садар, ону өске кижилерге дамчыдып бээр эргези чок. Хамааты чер участогунга чуртталга бажың-балгадын тудуп алган, ону хууда өнчүзү кылдыр бүрүткеткен соонда, “Халас чер” төлевилел ёзугаар халаска чөпшээредип алган чер участогун бодунуң хууда шимчевес өнчүзү кылдыр бүрүткедип алыр эргелиг апаар.
Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путинниң 2023 чылдың июнь 6-да бергени № 174-р айтыышкынны күүседири-биле Тыва Республиканың “Чер дугайында” хоойлузунче 2025 чылдың июнь 26-да өскерилгелерни киирген. Ол өскерилгелер ёзугаар шериг албан-хүлээлгелиг хамаатылар херек кырында ажыглап турары, 2022 чылдың февраль 24-ке чедир чуртталга бажыңнарын тудуп алган, ынчалза-даа чогуур органнарга бүрүткедип албаан (чурттакчылыг черлерде, дачалар ниитилелдеринде) чер участоктарын боттарының өнчүзү кылдыр халаска бүрүткедип ап болур.
Тыва Республиканың “Чер дугайында” хоойлузунче киирген бо өскерилге Төрээн чурттуң камгалакчылары хамаатыларга улуг дуза, “Халас чер” төлевилелди боттандырарынга деткимче.
“Халас чер” төлевилелге хамаарыштыр массалыг информация чепсектеринде нептереңгей тайылбыр ажылы хамаатыларның губернатор төлевилелинге хамаарылгазын, киржилгезин шыңгыырадырынга, харыысалгазын бедидеринге салдарлыын тус чер эрге-чагыргаларының ажылдакчылары демдеглеп турар.
Ш. МОНГУШ.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30
