Кадык камгалал адыры улам быжыккан

Республикада кадык камгалал адыры сөөлгү үш чылда коронавирус аарыының нептерээни-биле холбашкан нарын байдалдарга ажылдаар ужурга таварышканын билир бис. Ылаңгыя эрткен 2021 чылда республика онза айыылдыг дээн “Дельта” штамм кедереп турган 2 чалгыгны август биле ноябрь айларда удаа-дараалаштыр шыдажып эрткен. Шак мындыг байдалдарга республиканың удуртулгазы биле эмнелге адыры чоннуң кадыы дээш демиселди чогуур деңнелде чорутканын демдеглеп каары чугула. Ооң-биле чергелештир, ниитизи-биле кадык камгалал адырында эки талаже өскерлиишкиннер каракка көскү, кулакка дыңнангыр апарган.

Тываның Чазааның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканы удуртуп-баштап эгелээн үезинден тура кадык камгалал адырынче улуг кичээнгейни салып келген. Албан-дужаалды күүседип эгелээ-ле, бир дугаар ээлчегде федералдыг яамыдан Тывага 21 көжүп чоруур эмнелге комплекстери садып алыр акша-хөреңгини үндүрүп бээр талазы-биле дугуржулганы чарганы ырак-узак сумуларда, малчын аалдарда, турлагларда чурттакчы чонга эмчи дузазын чедирер нарын айтырыгны шиитпирлээр арганы берген. Ооң-биле кады чаа эмчи лабораториязын, аар өртектиг эмнелге дериг-херекселдери садып алыр болгаш рес­публикада чамдык эмнелгелерни септеп-селиир, реконструкциялаар айтырыгга Владислав Ховалыг Россияның кадык камгалал са­йыды М.Мурашконуң деткимчезин ап шыдаан.

Ажылдың ол хире шалып­чы эгелээнинден бээр бир чыл эрткени бо. Бо үе дургузунда республиканың кадык камгалал адырында эң-не көскү, сонуур­ганчыг өскер­лииш­киннерни көрээлиңер.

Аарыглар

Эмнелге адырының ажы­лының үре-түңнелиниң көскү илередикчизи – чоннуң кадыы­ның байдалы. 2021 чылда ниитизи-биле чоннуң аарып турганының көргүзүү 4,1 хуу өскенин статис­тика көргүскен. Бир талазында, аарып турарывыс көвүдээн деп девидеп бол­гуже, ынчалза-даа бо таварылгада эмнелге ажылдакчыларының аарыглар тодарадыр ажылды шапкынчытканы, диагнос­тика чорудар дериг-херекселдер-биле эмнелгелерниң чүмнеттингени база салдар чедирген турар ужурлуг. А кадык камгалал адырында ажылдың шынарын аарыглар ужун чоннуң өлүп-хораарының, чоннуң ортумак чурттаар назынының көргүзүглери оон тодаргай кылдыр көргүзүп турар болуру чажыт эвес.

Ниитизи-биле Тывада эрткен чылда чоннуң өлүп-хораа­рының көргүзүү 1,1 хуу эвээжээн боорда, чоннуң чурттаар назынының ортумак хемчээли 66, 88 харга деңнежип, 0,6 чыл өскен. Коронавирус хамчыы кедереп турар чылды кичээнгейге алыр болза, эки түңнел болуп турар.

Чүгле Тывада эвес, бүгү делегейде эң-не нептереңгей, амы-тынга улуг айыылды таварыштырып турар аарыглар аразында чүрек-дамыр аарыглары биле онкология даңзыны доктаамал баштап турар болур. Ылаңгыя Тываның чурттакчыларының чүрек-дамыр аарыгларындан онза качыгдап турарын шупту билир бис. Чыл дургузунда чоруттунган күжениишкинниг ажылдың түңнелинде миокард­тың чидиг инфаркт аарыындан чоннуң эмнелге черлеринге өлүп-хораарының сан-чурагайларының 31,7 хуу эвээ­жээни; баш мээзиниң хан эргилдезиниң чидиг хажы­дыыш­кыннарындан мөчүүр таварылгаларның 3,79 хуу бат­каны, хоралыг ыжыктардан аараан кижилерниң илерет­тингениниң соонда, бир чыл дургузунда амы-тынындан чарлы­рының көргүзүглериниң 3,7 хуу эвээжээни, ниитизи-биле хоралыг ыжыктардан чоннуң өлүп-хораарының көргүзүглериниң 8,1 хуу батканы, Тывада онза нептереп турар туберкулез аарыының ажык хевирлеринден чоннуң өлүп-хораарының база 10,7 хуу чавызааны – эки көргүзүглер кылдыр санаттынар.

Бо бүгү ажылды экижидеринге эмнелгелерниң материал-техниктиг баазазы улуг рольду ойнаар.

Материалдыгбаазаны быжыглаан

Пандемия үезинде алдын­ган хемчеглер кадык камгалал адырының быжыгып-хөг­жүүрүнге улуг идигни бергенин демдеглевес аргажок. “Кадык камгалал адыр” национал төле­вилелдиң аайы-биле эрткен чылдың дургузунда 484,4 сая рубль инвестицияларны хаара туткан. Оон аңгыда регион чергелиг төлевилелдер аайы-биле Тываның эмнелгелерин чүмнээр ажыл идепкейлиг чоруттунган.

Каш чижектен көрээлиңер.

Республиканың 1 дугаар эмнелгези биле Барыын-Хемчикте кожууннар аразының эмнелге төвүнге 3 кислород станцияларын саткаш, тургус­каны коронавирустан аараан кижилерниң амы-тынын камгалаарынга улуг дузаны чедирген. Чөөн-Хемчик биле Барыын-Хемчик кожуун­нарда эмнелгелерге ПЦР-лабораторияларга чугула херек дериг-херекселдерни саткаш, тургусканы аарыгны дарый дүрген тодарадырынга улуг рольду ойнаан.

Чүрек-дамыр аарыгларын эмнээринге ажыглаттынар тус­кай чаа шагның дериг-херекселин сатканының түңнелинде, баш мээзинде ыжыктар биле кемдээшкиннерге 9 бедик технологиялыг кезиишкиннерни Тываның эмчилериниң боттандырганы тыва медицинада бир улуг болуушкун болган.

Онкологтуг аарыглар-биле демисел чорудар төлевилел аайы-биле эрткен чылда 3 чаа дериг-­херекселди сат­канының ачызында респуб­ликаның онкология диспансеринде маммографияны, иштики органнарны бедик шынарлыг деңнелге хынап болур арга тургустунган.

Эмнелгелерниң турар оран-савалары база эмнээшкин ажылының шынарынга салдарны чедирер болгай. Бо угланыыш­кында ажылдың бир көскү илередикчизи – сумуларда фельдшер-акушер пунктуларынга чаа оран-савалар тудуп эгелээни. Янзы-бүрү чылдагаан­нар ужун тудуг ажылы шала саадап, хуусаазы орайтап турган таварылгалар бар, ынчалза-даа Тываның Баштыңы бо айтырыгже эгезинден тура улуг кичээнгейни угландырып келген. 2020 чылда туттунган 27 ФАПтарны ажыглалче кииргениниң соонда, эмчи дузазын дилеп келген чоннуң саны өскенин сан-чурагайлар бадыткаан. Сөөлгү ажыглалче кииртинген оран-саваларның бирээзи – Чөөн-Хемчиктиң Чыраа-Бажы сумузунуң эмнелгези.

Чаа оран-савалар туда­рын­дан аңгыда, бо хүнде бар эмнелгелерниң капиталдыг септелгезинче база улуг кичээнгейни угландырып турар. Он-он чылдар дургузунда септелге көрбээн эмнелгелер бар болгай. Олардан аңгыда, кандыг-бир айыыл-халап ужун улуг когаралга таварышкан эмнелгелер база бар. Чижээ, эрткен чылын шуурган-хаттың салдары-биле Улуг-Хем кожуун­да эмнелгениң берге байдалга таварышканын билир бис. Республиканың удуртулга­зының шалыпкын хөделииш­кин­не­риниң түңнелинде ук эмнел­гениң капиталдыг септелгезин чорут­кан. Ниитизи-биле Таңды, Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Чеди-Хөл, Бай-Тайга ко­жууннарда эмнелгелерниң база Республиканың 1 ду­гаар эмнелгезиниң поликлини­казы­ның оран-савазының капиталдыг септелгезинче 2021 чылда 70 ажыг сая рубльди планнаан турган, ажылдар колдуу доозул­ган, чамдык ажылдарның кезии 2022 чылда доозар кылдыр планнаттынган. Капиталдыг сеп­телге планынче кирип турар өске-даа шала бичежек эмнелге оран-саваларынче база аңгы акшалан­дырыышкын чоруттунган.

Чоокта чаа Кызыл хоорайывыска база бир улуг поликлиника оран-савазы немешкенин билир бис. Аңаа немей Уруглар эмнелгезинге, Туберкулезка удур демисел чорудар диспансерге чаа оран-сава тудар талазы-биле белеткел ажылдары чоруттунган. Тудуг ажылдары бо 2022 чылда эгелээр.

Маңаа чугулалап демдеглеп каар чүүл болза, бо айыттынган чижектер ниитизи-биле саттынган дериг-херекселдерниң, чоруттунган ажылдарның чүгле кезии, бүгү ажылды чырыдарынга солун арыны чедишпес дээрзи билдингир. Шак мындыг улуг дериг-херекселдер, улуг хем­чээлдиг ажылдар чугула болбас аргажок, ынчалза-даа эмнелге ажылдакчыларының хүн бүрүде ажылын хандырып турар биче хемчээлдиң хандырылга ажылдары доктаамал чоруп турар.

Транспорт – эмнелге ажылынга улуг дөгүм

Бистиң республикавыстың чурттакчы чону эвээш боорда, чуртталга черлериниң аразы херии, чамдыктарынче чедери берге, орук-чирии айыылдыг. Ынчангаш ырак-узак черлерде амыдырап, Тывавыстың хөгжүлдези дээш ажыл-ижин үзүктелдирбейн чоруур көдээ черлер чурттакчыларынга эмнелге чедип алыры, тускайжыттынган эмчи дузазын алыры нарын. Шак мындыг байдалдарга эмнелге черлери боттарының үнүүшкүннүг ажылын организас­тап турар. Ук ажылга Тываның Баштыңының дугурушканы-биле республикага 21 көжүп чоруур эмнелге комплекстерин садып алганы канчаар-даа аажок улуг деткимче болган. Ол дээрге КамАЗ­ баазазында тургустунган флюорография, маммография эрттирер дериг-херекселдер, ГАЗель болгаш ГАЗ Садко баа­зазында ФАП-тар. 18 көжүп чоруур ФАПты кожууннарда эмнелгелерге дамчыткан. Шак бо чаа, чараш техника нарын-берге оруктарны чайлыг эртип, бо хүннерде чонга эмчи дузазын чедирери-биле идепкейлиг ажылды чорудуп турар.

Эмнелге ажылынга автотранспорт хандырылгазы улуг ужур-дузалыг дээрзи тодаргай – эмчи дузазы дарый чедир­тингенинден эмнээшкинниң түңнели хамааржыр. Эрте берген чылда респуб­ликага 5 сая ажыг рубльге 9 автотранспорт аймаан саткаш, кожуун-сумуларда чурттакчы чонга бирги чаданың эмчи дузазын чедирер ажылга ажыглаары-биле дамчыдып берген.

Эмчи дузазын агаар тран­спорту-биле чедирери хөй-хөй кижилерниң амы-тынын камгалааны чугаажок. Тывада санитарлыг авиация бодунуң ажылын чогуур деңнелде уламчылап турар: эрткен хуусаа дургузунда 157 удаа агаар-биле ужуп чедип, 297 аарыг кижиге дарый эмчи дузазын көргүзери-биле эмнелге черлеринге апарган, оларның иштинде 67 чаш ажы-төл база бар.

Эмнелге адырында чурагайлыг технологиялар

Чаа үениң негелделери-биле чурагайлыг технологияларны сайзырадыры чугула дээрзин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг доктаамал медеглеп келген. Ынчангаш Тывага аңгы яамыны тургусканы-даа чөптүг. Кадык камгалал адырынга ук ажылды шапкынчыдарын база үе негеп келгенинден эмнелге документилериниң чаңгыс аай электроннуг даңзызын тургус­каш, чурагайлыг технологиялар дузазы-биле аарыг улус-биле ажылды организастаан.

Ырак девискээрде аарыг улус-биле ажылды чорударынга “СберЗдоровье” платформазын республиканың эмнелгелериниң ажыглап эгелээни чонга орук-чирикче үезин, акша-хөреңгизин чарыгдавайн, эмчиниң сүмезин, дузазын смартфон дамчыштыр алыр арганы берген. А эмчилер ырак-узак черлерде боттарының хайгааралының адаанда турар хоочураан аарыг улузу-биле док­таамал харылзаа тудар аргалыг апарган.

Күрүне ачы-дузазы чедирер чаңгыс аай порталда “Мээң кадык­шылым” деп сервисти чон база ажыглап өөрени берген – барык 60 муң кижи ук ачы-дузаны ажыглаан.

Тываның эмнелгелеринге электроннуг карталарны, электроннуг божудулга сертификаттарын, төрүттүнген дугайында база мөчээниниң дугайында электроннуг херечилелдерни ажыглап эгелээни таарымчалыг болбас аргазы чок.

Түңнел

Кадык камгалал адырында хүн бүрүде чоннуң кадыы дээш чоруттунуп турар күже­ниишкинниг ажылды “Шын” солуннуң арыннарынга док­таа­мал чырыдып келгенин номчукчуларывыс билир. Ынчангаш бо удаада ук айтырыг нарын боор­да канчаар-даа аажок чугула ажылдың ниити байдалында эки талаже өскерлиишкиннерниң эвээш кезиин сонуургаттывыс. Ам-даа Тываның медициназы бурунгаар сайзыраар дээрзинге барымдаалар бар.

Идегел САНЧАТ.