Урянхай – тыва энциклопедия
Эрткен октябрь айның эгезинде 664 арынныг, үш илиг ном - Урянхай-тыва энциклопедияның бирги тому чырыкче үнген. ТАР-ның 100 чылын демдеглеп турар төөгүлүг чылда республиканың чонунга ол улуг белек болганы билдингир. Ам бо хүннерде энциклопедияның ийиги томун ооң тургузукчулары ажылдап доозуп турар.
Сагындырып каалы, бо улуг ажылды “Тывалар делегейи” хөй-ниити организацияның эгелээшкини-биле боттандырар аргалыг болган. Организация Президент шаңналдарының фондузунуң мөөрейинге киришкеш, тиилекчилер санынче кирген. Түңнелинде, эвээш эвес акша-түң деткимчезин алгаш, төлевилелди боттандырган. Тываны бүгү талазындан чырыткан ийи томдан тургустунган улуг энциклопедияны тургузарынга хөй эртемденнер, башкылар, архив, музей болгаш ном саңының ажылдакчыларындан тургустунган редколлегияның шудургу ажылы шынап-ла үнеленчиг-даа, чоргааранчыг-даа.
Херек кырында ажыл канчаар чоруп турганын сонуургап, төлевилелге эгезинден тура киришкен редколлегия кежигүнү, ажылды хол-биле тудуп, кылып турган хөй кижиниң бирээзи, Тыва Рсепубликаның Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртем медээлери болгаш архив талазы-биле килдистиң удуртукчузу, библиотекарь-библиограф Надежда Маадыр-ооловна Очур-биле кыска интервьюну кылган бис.
- Надежда Маадыр-ооловна, улуг ажыл адакталып турар-дыр. Силерниң бо төлевилелге киржилгеңер чүден эгелээнил, таныштырып көрүңерем?
-Шак бо ажыл 2016 чылда-ла эгелээн. Эгезинде бо энциклопедияже кирер сөстерни чыып, тургузуп турдувус. Оон ол сөстерниң чыындызын парлап үндүрген. 2019 чылда ол сөс даңзызы болур “Словникти” чырыкче парлап үндүрген. Энциклопедия тургузар ажылдың бирги чадазы ол боор чорду. Ону бистерге Башкирияның Эртемнер академиязының Энциклопедия институдунуң улуг эртемденнери тайылбырлап, айтып берген. Төлевилелдиң редколлегиязының чамдык кежигүннери аңаа четкеш, энциклопедия тургузарынга тураскааткан конференцияга киржип тургаш, методиктиг тайылбырны дыңнап база ийи эртем черлериниң кады ажылдажылгазының керээзин чарган турган. Оларның биске тайылбырлап бергени-биле ажылды тургускан.
-Энциклопедия тургузары кончуг нарын ажылдарның бирээзи, тускай дүрүмге чагырткан, эге чадаларлыг болуп турар ышкажыл але?
-Ийе. Чүү-даа чүве дүрүмге чагырткан турар болгай. Бо ажылды шупту талазындан чогуур негелделер ёзугаар, чада аайы-биле боттандырган. 2016 чылдан тура кылган ажылывыстың түңнелинде ийи томнуг “Урянхай-тыва энциклопедия” дооступ турары бо. Бо хүннерде номнуң бирги тому чырыкче үнген. Ынаар “А”-дан “К” деп үжүкке чедир үш муң ажыг сөс кирген. Ол кандыг сөстер дээрге, тыва чоннуң дылында бар, амыдыралда херек кырында ажыглаттынып турар сөстер-дир. А ийиги томунче “Л”-дан “Я” деп үжүкке чедир 2300 ажыг сөс кирген.
-Бо энциклопедияның онзагайы чүдел?
-Бо энциклопедия бүгү талалыг: төөгү, дыл, география, биология, культура, политика, көдээ ажыл-агый, эртем-өөредилге, литература, аас-чогаал, ном-саң, экономика, тудуг, үлетпүр, спорт, чүдүлге дээш шуптузу кирип турар. Ында адыр аайы-биле бөлүктеп аңгылаваан. Бо энциклопедия арыг алфавит ёзугаар тургустунган. Ийи томче кирген бүгү сөстер шупту Тывага хамаарылгалыг болуп турар: аң-меңи, казымал байлактары, үнүштери, курт-кымыскаяктан эгелээш хемнер-хөлдери, тайгалары, алдарлыг кижилери база төөгүлүг болуушкуннар, барымдаалар дээш шуптузу диин але.
-Шак мындыг улуг энциклопедияже кирер кижилерни кандыг шилилге биле киирген ирги?
-Ийе. Бо айтырыг талазы-биле улуг харыысалгалыг ажыл чоруттунган. Кижи бүрүзү энциклопедияже кирбес болганда, тускай комиссия бир дугаарында оларны шилип, Тываның төөгүзүнде көскү исти арттырган улусту, республиканың алдарлыг кижилерин адыр аайы-биле илередип тургаш, киирген. Чижээ, эртемденнерни шилиирде, кандидат аттыг эртем ажылдакчыларындан эгелээш, шуптузун киирген.
-Бо улуг ажылды чорудуп тургаш, кандыг бергедээшкиннерге таварышкан силер?
-Бир дугаарында аңгы-аңгы оргнизацияларда ажылдап турар кижилерни чаңгыс черге мөөңнээри, кады ажылдаары белен эвес болганын боттарывыс эскерген бис.
-Үш томнуг “Тываның төөгүзү” бо энциклопедияның тургустунарынга үндезин болган деп чугаалап болур бе?
-Ийе. Ол “Тываның төөгүзүн” бистиң эгезинде Тываның дыл, литература, төөгү эртем шинчилел институдуну деп адаары, ам болза Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң шыырак дээн эртемденнери фундаменталдыг эртем ажылын бижээн. Ол ажыл дээрге белеткел чок номчукчуга дораан хереглээн медээзин тып алыры берге болур. Бир төөгүлүг болуушкун дугайында кыска медээ бижиксээн болза, ол томнарны долузу-биле номчуур ужурга таваржыр. А энциклопедиядан алфавит аайы-биле дилепкеш, кыска медээни дораан тып алыр. Энциклопедияны “Тываның төөгүзүнүң” ол үш томунга даянып тургускан деп чугаалап болур, ындыг-даа болза, катаптаттынып турар дээр болза, арай шын эвес болур. Чүге дээрге, бирээде, “Тываның төөгүзүнде” болуушкуннарны, факты-барымдааларны делгереңгей киирген болза, энциклопедияда хөй тайылбыр киирбээн, чүгле кысказы-биле кол барымдааларны айыткан, ийиде, “Тываның төөгүзүнде” эрткен төөгүвүстүң эң-не улуг, көскү болуушкуннары демдеглеттинген болза, энциклопедияда ол улуг болуушкуннар ишинде солун чүүлдерни, кижилерни киирген болуп турар.
-Бо энциклопедияны тургусчурунга чеже авторлар киришкенил?
-Ниитизи-биле 225 авторлар киришкен. Оларның аразында чаңгыс ажыл дужааган-даа улус бар, а чамдыктары чүс ажыгны-даа киирген. Чижээ, Николай Михайлович Моллеров деп эртемден 200 ажыг ажылды киирди. Дыка улуг ажылды кылган. Цэнгэл тываларындан база авторлар бар, өске регионнардан база эртемденнер киришкен. Бодум хуумда 70 ажыг ажылды киирдим.
-А кайда-даа бижиттинмээн барымдаалар, кижилер дугайында медээлер бар бе?
-Ийе. Солун чүүл, совет үеде көскү ажылдап чораан, Тывага колхоз-совхозтарны тургусчурунга киржилгелиг чораан кижилер, алдарлыг малчыннарны, саанчыларны мында база киирген бис. Ол улустарның чамдыктарының дугайында кайда-даа, архивтерде безин материалдар бижиттинмээн. Чижээ, орден-хавыяалыг малчыннар дугайында оларның салгалдары, уруг-дарыы ада-иезиниң документилерин чыып, биске эккеп берип турганын демдеглээр апаар. Ниитизи-биле бо энциклопедияда Тывага хамаарышкан бүгү талалалыг медээлерни киирерин номнуң редколлегиязы кызыткан бис. Ындыг-даа болза, ийи-чаңгыс чыдып калган айтырыглар база илереп турар. Ол талазы-биле дараазында шинчилекчилер ажылды уламчылаар дээрзи билдингир.
-Ийиги томну кажан холга тудуп, номчуур бис?
-Бо хүннерде энциклопедияже кирбейн барган чамдык чүүлдерни кииргеш, Башкирияже чорудар бис. Аңаа төнчү хыналданы эрткен соонда, бо чыл төнчүзүнде “Урянхай-тыва энциклопедияның” ийиги тому чырыкче үнүп кээрге-ле, чонче тарадыр. Ниитизи-биле бо энциклопедияның ийи тому муң кезектиг. Ол номнарны республиканың бүгү ном саңнарынга, өөредилге албан черлеринге, архивтер, музейлер, эртем-шинчилел институттарынга халас үлээр.
-Дыка эки-дир. Четтикпейн манаар бис. Чугаавыс төнчүзүнде номчукчуларга чүнү күзеп, чугаалаксаар-дыр силер?
-Эртем номун бижииринден энциклопедия тургузары көңгүс ылгалдыг, кончуг солун ажыл-дыр деп билдим. Бо ажылды кылып тургаш, эвээш эвес бергелерге таваржып-даа турган болзувусса, киржилгелиг улус демниг эвилелдежип шыдапкан бис деп санаар чордум. Мындыг хевирлиг ажылды уламчылаар болза, чонга дыка ажыктыг болур деп бодаар мен. Бо энциклопедияның соондан адыр бүрүзү, чижээ, чүгле культура адырының энциклопедиязын үндүрер болза материалдар дыка хөй. Бистиң тыва чоннуң культуразы, ёзу-чаңчылдары аажок байлак болгай. Ол ышкаш чижээ, Якутияда болза, кожуун бүрүзүнүң энциклопедиязы бар-дыр. Биске чүге кылып болбас деп.
-Шын-дыр харын. Улуг энциклопедияның соондан чаңгыс угланыышкынныг энциклопедиялар көвүдээр дээрзинге бүзүреп болур-дур. Изиг күзел болгаш быжыг чүткүл тура-соруктан хамааржыр-дыр. Интервью бергениңер дээш, четтидивис. Ажыл-агыйыңар чогунгур болурун күзедивис!
-Четтирдим!
Карина Монгуш чугаалашкан.
Чуруктар авторнуу.