Кайда манап чыдарыл?

Ажы-төлдүң айыыл чок чоруу

Бии-Хем кожууннуң Аржаан суурнуң чоогунда Ак-Хөл деп черге июль 28-тиң хүнүнде 17 болгаш 13 харлыг оолдар күштүг электри дамчыдар шугумнуң черже 1 метр хире халайып бады барган сывырындак демиринге таваржып, оларның кайызы-даа электри тогундан өрттенип, бирээзи Красноярск крайның эмнелгезинде өлүг-диригниң аразында чыдары Тывага болган баштайгы таварылга эвес. Ындыг таварылгалар ийи-чаңгыс эвес, хөй удаа болган. Электри четкилериниң шугумнарынга, трансформаторларга элээди оолдар амы-тынындан чарылганы, бертик-межел артканы совет үеде “Тываның электри четкилериниң”, 2000 чылдарның эгезинде “Тываэнерго” ажык акционерлиг ниитилелдиң, амгы үеде “Россети Сибирь Тываэнерго” акционерлиг ниитилелдиң нүүрүнде. Ады өскерлип турган дээрден башка олар чаңгыс ол-ла бүдүрүлге чери-дир.

Бо чылдың июль айның 28-те Бии-Хемге болган айыыл-халап ышкаш коргунчуг болуушкунга ада-ие, ажы-төлү таварышпаан шаанда, өске кижилер оларның чидириин, ажыг-шүжүүн алыс ханызындан медереп билип шыдавас.

Мээң 11 харлыг оглум Максим 1992 чылдың июнь айның баштайгы хүннериниң бирээзинде эштери-биле ойнап маңнап тургаш, бистиң бажыңывыстан 50 метр хире черге туткаш, дериг-херекселин эптеп турган ажылдакчылар ажык каапкаш чоруй барган трансформаторже чаштынып кире халааш, аңаа тока соктургаш, республиканың 2 дугаар эмнелгезинден бо өртемчейден чорутту. Ол трансформаторну Ярыгин аттыг спорт комплекизиниң эштир бассейниниң суун чылдыр күштүг ток шугуму кылыр дээш тудуп турганы соонда билдинген. Трансформатор тудуп турар, ол айыылдыг дээрзиниң дугайында кандыг-даа чарлал бижиктер, чаа трансформаторнуң кыдыг-кызыгаарын демдеглээн кандыг-даа херим ынчан чок чүве. Дүрүм ёзугаар тудуг объектизин долгандыр херимнээш, чарлалдарны азып каар ужурлуг. Истелгени республиканың прокуратуразы 4–5 чыл чорудуп келген. Оон огулуг чүү-даа үнмээн. Хамаатыларның эрге-ажыын камгалаар болгу дег органнардан, ында ажылдап турар кижилерден ынчан хөңнүм калган.

1994 чылда Чадаананың 2 дугаар школазының өөреникчизи С. Соян кудумчуга өөрү-биле ойнап тургаш, бажыңының чоогунга ажык трансформаторже кире маңнааш, тока соктургаш, ийи холу чок арткан. Бичии оол инвалид арткан дээш, ажы-төлдүң эрге-ажыын камгалаар органнар ынчан база С. Соянга когарал акшазын төледип бээр талазы-биле улуг күжениишкинни үндүрбейн барган. 1990 чылдарны харын Россияга хоойлу-дүрүм чок турган үе деп болур-ла ыйнаан. Ийи холу чок инвалид оолга, харын, Кызылда бажыңны бергени – эки чүве ол.

2002 чылда Тээлиге 5 харлыг оол база-ла ойнап маңнап тургаш, трансформаторже кире халааш, холдары чок арткан. Ол оолдуң ада- иези шудургу, адвокаттарны хөлезилеп ап шыдаар улус болгаш, оглунга когаралды төледип алыр дээш, каш улаштыр судташкан. “Тываэнерго” ажык акционерлиг ниитилелдиң төлээзи инвалид оолга когаралды төледип бербес шиитпирни хүлээп алырын судтан дилеп турган. Прокуратураның төлээзиниң негелдези шыңгыы болгаш, суд оолдуң талазынче чайылган. 2015 чылда 6 миллион рубль акшаны төлеп бээрге, ол акша-биле ада-ие оглунга Кызылда квартира садып берди. Ол оолдуң авазынга ужурашкан мен. “Россияның хамаатызының эрге-ажыын Россияның бодунга-ла камгалаары дыка-ла берге чорду”— деп, ава кижи меңээ чугаалаан чүве.

Оолдарның амы-тынынга, кадыынга айыылдыг болуушкуннар Тываның электри четкилеринге болурга-ла, республиканың хоойлу-дүрүм органнары “Тываның электри четкилери”, “Тываэнерго”, “Россети Сибирь Тываэнерго” аттарлыг бүдүрүлгеге хамаарыштыр хемчеглерни ап турду-ла ыйнаан. Ынчалза-даа орус улустуң үлегер домаанда ышкаш — “Чүък ол-ла черинде”.

Электри шугумунда трансформатор дээрге, кижи хамаанчок, куш безин ужуп кирбес кылдыр дуглаттынган, долгандыр кажаалаттынган болур ужурлуг. Трансформаторларның айыылдыын долузу-биле медереп билип шыдавас бичии болгаш элээди ажы-төлдүң ынаар кирери уламчылавышаан. 2021 чылда Тожунуң Тоора-Хем суурда трансформаторнуң демир эжии ооң чанынга ойнап турган уругларның бирээзиниң кырынче кээп дүшкен. Тывада ындыг янзылыг болуушкуннарга хамаарыштыр медээлерни массалыг информация чепсектеринден ам-даа билип ап болур.

2022 чылдың октябрь айда Кызыл хоорайның Спутник микрорайонга ээлери боор ужурлуг организациялар билдинмес, “ээлери чок” үш трансформатор бары билдинген. Оларның кайызы-даа муниципалдыг-даа, республика-даа, федералдыг-даа өнчүге хамаарышпас болганы илерээн. Оларның ээлерин дилеп тыварынга Тываның прокуратуразы киржир ужурга таварышкан.

Кызылга ээзи чок трансформаторлар тывылгандан бээр 1 чыл-даа четпээн-дир. Бии-Хем кожууннуң Аржаан сумузунда септеттинмээн электри шугуму тывылды.

Бистиң ажы-төлүвүстү Тываның электри четкилериниң кайы участогунда айыыл-халап манап чыдарыл?

Шаңгыр-оол СУВАҢ.

"Шын" №57, 2023 чылдың август 2